पाहें पां दूध पवित्र आणि गाेड। पासीं त्वचेचिया पदराआड।। परि तें अव्हेरूनि गाेचिड। अशुद्ध काय न सेविती।। 9.57एकाच ठिकाणी रहातात; पण भ्रमर कमलपरागांचे सेवन करतात व बेडकाला मात्र चिखलच उरताे.दुर्दैवी पुरुषाच्या घरी जमिनीत हजाराे माेहरा पुरलेल्या असल्या तरी त्याला ते माहीत नसल्यामुळे ताे दरिद्रीच राहताे. त्याप्रमाणे हृदस्थ मला न जाणता भ्रांत पुरुष बाह्य गाेष्टीकडे ..
ते सूक्ष्म प्रकृति काेडें । जैं स्थूळाचिया आंगा घडे। तैं भूतसृष्टीची पडे। टांकसाळ।। 7.22श्रीकृष्णांचा उपदेश ऐकून अर्जुनाचे मन बरेच तयार झाले आहे असे समजून भगवान त्याला आता ज्ञानविज्ञान समजावून सांगत आहेत.विज्ञान म्हणजे प्रपंचज्ञान.हे नाना पदार्थ, नाना गुणधर्म यांनी नटलेले आहे.ज्ञान प्राप्त झाले असता इतर जाणीव उरत नाही. विचार स्थिरावताे.ज्ञान ..
अर्जुना तयाच्या ठायींŸ। कामक्राेधु सहजें नाहीं। आणि भयातें नेणें नाहीं। परीपूर्णु ताे।। (2.295)याेगयुक्त पुरुषाला श्रीकृष्णांनी स्थितप्रज्ञ म्हटले आहे.हा स्थितप्रज्ञ कसा असावा हेही स्पष्ट केले आहे. ज्याची बुद्धी स्थिर झाली आहे व जाे समाधिसुखाचा अनुभव घेताे ताे कसा ओळखावा? असा प्रश्नच अर्जुनाने विचारला आहे. भगवंता, त्याचे रूप कसे असते? त्याची ..
म्हणाेनि विश्वपण जावें । मग मातें घेयावें । तैसा नव्हे आघवें । सकटचि मी ।। 14.380ज्ञानेश्वरांच्या विशेष तत्त्वज्ञानाचे दर्शन घडविणारी ही ओवी आहे. ईश्वराचा व विश्वाचा संबंध कसा आहे हे या ओवीत ज्ञानेश्वर स्पष्ट करतात. विश्वाला वगळून परमात्मा शाेधावा हे ठीक नाही. विश्वासकटच परमात्म्याचा शाेध घेणे अगत्याचे आहे आणि असा शाेध गुणातीत ..
यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें। एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें विये। आधीं निर्दळूनि घाली तियें। सर्वथैव।। (3.268)गलितगात्र झालेल्या अर्जुनाने आपल्या क्षत्रिय धर्मास अनुसरून, युध्दास प्रवृत्त व्हावे म्हणून श्रीकृष्णांनी स्वधर्माची महती वर्णन केली. हा स्वधर्म वा हे कर्तव्य पाळताना ज्या अडचणी येतात त्यांचाही विचार भगवंतानी येथे केला आहे. आपली विविध इंद्रिये आणि ..
जैसी भर्तारंहीन वनिता। उपहति पावे सर्वथा। तैशी दशा जीविता। स्वधर्मेंवीण।। (2.199)आत्मतत्त्वाचे अमरत्व सम जावून सांगितल्यानंतर श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या धर्माचा उपदेश करतात. क्षत्रियाने द्रवीभूत व्हावे हे समयी अनुचित असल्याचे ते सांगतात.अर्जुन कारण नसताना स्वजनांच्या नाशाच्या भीतीमुळे दु:खी हाेत आहे.त्याने स्वधर्माकडे लक्ष ..
तेथ प्रियाची परमसीमा। ताे भेटे माउली आत्मा। तये खेंवीं आटे डिंडिमा। सांसारिक हे।। (16.443)आसुरी संपत्तीचे विस्तृत वर्णन केल्यावर ज्ञानेश्वर आता या विषयाचा खराेखरीच निराेप घेत आहेत. नरकाची द्वारे असणाऱ्या या असुरांचा संग आपण साेडून द्यावा असा ते उपदेश करतात.काम, क्राेध, लाेभ यांची संगती साेडून एखाद्या पुरुषार्थाची आपण वाटचाल करावी. ज्याचे ..
तुवां नेणाेनि पुसावें। मग आम्हीं परिसऊं बैसावें। ताे गा हा पाडु नव्हे। साेयरेया ।। 15.452संसारवृक्षाचे व माेक्षस्वरूपाचे विस्ताराने वर्णन केल्यावर आपल्या निरूपाधिक रूपाचेही श्रीकृष्णांनी वर्णन केले. हा सर्व बाेध अर्जुनाच्या मनात एकदम प्रकट झाला कसा ? तर आकाशातील चंद्राचा उदय जसा समुद्रात प्रतिबिंबित हाेताे तसा. भिंतीवरील चित्रांचे प्रतिबिंब ..
आणि अश्वत्थु येणें नांवें । पिंपळु म्हणती स्वभावें । परि ताे अभिप्राय नाेहे । श्रीहरीचा ।। 15.115पालवी प्रकट हाेते.त्या पालवीस सत्त्व, रज, तम असे तीन अहंकार निर्माण हाेतात. हा त्रिगुणात्मक अहंकार म्हणजे पानांचा खालचा शेंडा आहे.यापासूनच टवटवीत अशी मनाची डहाळी वाढू लागते.मन, बुद्धी, चित्त, अहंकार यांच्या ांद्या त्रिगुणात्मक अहंकारास ुटतात.तामस ..
म्हणाेनि जग पराैतें । सारूनि पाहिजे मातें । तैसा नाेहें उखितें । आघवें मीचि ।। 14.127जगाचे व आपले नाते कसे आहे हे या ठिकाणी भगवंत स्पष्ट करतात.सर्व जीवांची आई म्हणजे कारण मीच आहे आणि मीच बीजरूप पिता आहे. सर्व शरीरात मन, बुद्धी, चित्त, अहंकार, पंचमहाभूते ही सर्व एकच आहेत. देहामध्ये निरनिराळे अवयव नसतात का? तरी देह एकच असताे. त्याप्रमाणे ..
आणि सभाग्यु पाहुणा ये। सुभगाचि वाढती हाेये। तैं सराें नेणें रससाेये। ऐसें आथी ।। 13.644ज्ञानी माणसाचे वर्णन ज्ञानेश्वर विविध अंगांनी करीत आहेत. जाे परमात्म्याला प्रत्यक्ष जाऊन भेटताे ताे खरे पाहता ज्ञानच आहे. सूर्याला सूर्य म्हणावयास काय हरकत आहे ? ज्ञानेश्वरांचे हे सर्व बाेलणे ऐकून श्राेते नम्रतेने त्यांना म्हणाले, आता या ज्ञानी ..
तरी स्वधर्मु एक आहे । ताे सर्वथा त्याज्य नाेहे। मग तरिजेल काइ पाहें । कृपाळूपणें ।। (2.182)आत्मतत्त्वाचे खरे स्वरूप अर्जुनाला श्रीकृष्णांनी समजावून सांगितले. या आत्मप्राप्तीची इच्छा विरक्त पुरुष वैराग्य धारण करून करतात. माेठेमाेठे मुनी ब्रह्मचर्यादि व्रते आजन्म आचरतात.आत्मस्वरूपाचे दर्शन झाल्यावर कित्येकजण संसाराचे भान विसरतात आत्मस्वरूपाची ..
जी तूं त्रिजगतिये वाेलावा। अक्षर तूं सदाशिवा। तूंचि सदसत् देवा। तयाही अतीत तें तूं ।। 11.513अर्जुनाचे मागील बाेलणे ऐकून खुणेनेच देव त्याला म्हणाले की, अर्जुना, या दाेन्ही सैन्यांचे आयुष्य संपले आहे असे मी तुला दाखविले.सर्व विश्वाचा मी संहार करीत आहे, असे काेठे म्हटले आहे? तरी ध्यानात ठेव की, उरलेले सर्व विश्व याेग्य काळी नाश पावणारच आहे. ..
आतां हे त्याहूनि निपटारें जाहलें। निवटीं आयितें रण पडिलें। घेईं यश रिपु जिंतिले। एकलेनि अर्जुनें ।। 11.470भगवंतांचे विश्वरूपदर्शन सर्व जगाचा ग्रास करणार ही अर्जुनाची भीती देवांनी थाेडी कमी केली, पण अर्जुनच एवढा भांबावला हाेता की, त्याच्या हे ध्यानी आले नाही.जे दुष्ट आहेत, मदाेन्मत्त आहेत, गर्विष्ट आहेत त्यांचाच मी ग्रास करताे हे भगवंतांनी सूचित केले. ..
आतां असाे हें सकळ। जाण पां ज्ञानासि अग्नि मूळ।। तया अग्नीचें प्रयाणी बळ। संपूर्ण साथी।। 8.219मरणकाळी परमात्म्याचे स्मरण हे मुख्यत: अग्नी व उष्णता यांमुळे हाेते.या अग्नीमुळेच सर्व शरीराला व बुद्धीला सामर्थ्य मिळते. हा विचार समजावून सांगताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, लाकडे अग्नीत घातली की अग्निरूप हाेऊन जातात. पुन्हा त्यांचे लाकूड दिसत नाही. ..
हें उपजे आणि नाशे। तें मायावशें दिसे। येऱ्हवी तत्त्वता वस्तू जे असे। ते अविनाशचि।। (2.105)एक माेठा सिद्धांत सांगणारी ज्ञानेश्वरांची ही ओवी आहे.अर्जुनाच्या मनात भ्रम झाला हाेता.आपण काैरवांना मारणार, आपल्या हातून हे आप्त मरणार, त्याचे पाप आपल्याला लागणार, भगवंतांची मैत्री सुटणार; अशी भीती त्याच्या मनात निर्माण झाली हाेती. अर्जुनाच्या मनातील ..
विचारीं तूं अर्जुनु। कीं कारुण्यें किजसी दीनु। सांग पां अंधकारें भानु। ग्रासिला आथी।। (2.13)श्रीकृष्णांचे मन वळावे म्हणून अर्जुनाने नानां प्रकारे समजाविले.आप्तांचा वध करावा का? त्यांच्या रक्ताने माखलेल्या सिंहासनावर बसून आपण उपभाेग घ्यावा का? वृद्ध नातलगांच्या वधामुळे हाेणाऱ्या पापाचे धनी काेण हाेणार? या पापामुळे आधीच प्राप्त झालेला श्रीकृष्ण ..
मग देवा म्हणे देख देख। हे गाेत्रगुरू अशेख। तंव कृष्णमनीं नावेक। विस्माे जाहला।। (1.177)आपला सेवक पाठीशी घालून त्याचे सारथ्य करणाऱ्या भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनापुढे सर्व सैन्याचे दर्शन घडविले. रणभूमीवर एवढा काेलाहल माजला हाेता की, काेण काैरव व काेण पांडव हेही सामान्य माणसास समजेनासे झाले. श्रीकृष्णाचा पात्र्चजन्य व अर्जुनाचा देवदत्त ..
तेथ हरु म्हणे नेणिजे। देवी जैसे कां स्वरूप तुझें। तैसें हें नित्य नूतन देखिजे। गीतातत्त्व।। (1.71)ज्या भगवद्गीतेवर ज्ञानेश्वर निरूपण करीत आहेत, त्या ग्रंथाचा गाैरव करताना ज्ञानेश्वरांनी गीतातत्त्वाचा एक विशेष या ओवीत सांगितला आहे. श्राेत्यांना प्रार्थना करताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, गीतार्थाचा विचार हा बहुधा न समजणारा आहे.तरीसुद्धा ताे सांगण्याचे ..
मज हृदयीं सद्गुरु। जेणें तारिलाें हा संसारपूरु। म्हणऊनि विशेषें अत्यादरु। विवेकावरी।।(1.22)श्रीगणेश, श्रीशारदा यांना वंदन केल्यानंतर ज्ञानेश्वमहाराज अत्यंत नम्रतेने आपले सद्गुरूस वरील ओवीत वंदन करीत आहेत. ज्ञानेश्वरांचे सद्गुरु काेण? त्यांचे थाेरले बंधू श्रीनिवृत्तीनाथ हेच त्यांचे थाेर सद्गुरुनाथ हाेत. ज्ञानेश्वमहाराजांनी वारकरी पंथाचा ..
देवा तूंचि गणेशु । सकलार्थमतिप्रकाशु। म्हणे निवृत्तिदासु । अवधारिजाे जी।। (1.2)मागच्या ओवीत वर्णन केलेल्या परब्रह्माचे स्वरूप ज्ञानेश्वरांनी श्रीगणेशामध्ये पाहिले. त्यांचा हा गणेश ॐकाररूप आहे. ते म्हणतात, देवा, तूच प्रत्यक्ष गणेशरूप आहेस. सर्व विद्यांचा तू अधिपती असल्याकारणाने त्यांतील विविध अर्थांचा प्रकाश तुझ्यामुळेच पडला ..
आतां विश्वात्मकें देवें। येणें वाग्यज्ञें ताेषावें। ताेषाेनि मज द्यावें। पसायदान हें।। (18.1793)संत श्राेत्यांची महती गाइल्यानंतर ज्ञानेश्वर विश्वरूप देवापाशी म्हणजे निवृत्तीनाथांपाशी अखेरचे पसायदान मागत आहेत. ज्ञानेश्वरांचे हे पसायदान वारकरी पंथामध्ये अत्यंत लाेकप्रिय व आदरणीय आहे. ज्ञानेश्वरांनी ईश्वराला व सद्गुरूनाथांना काय मागितले? आपण ..
तेणें आबालसुबाेधें। वाेवियेचेनि प्रबंधें। ब्रम्हरससुखस्वादें। अक्षरें गुंथिलीं।।(18.1742)सद्गुरूकृपेमुळे आपण काय करू शकताे हे ज्ञानेश्वर या ओवीत सांगत आहेत. गुरूच्या कृपेमुळेच गीतेचा अर्थ लाेकांना डाेळ्यांनी दिसेल इतका स्पष्ट करून मी सांगितला. संस्कृत गीतेसह मराठी टीका मी निरूपण केली. गीता न सांगता हे मराठी भाष्य काेणी वाचले तरी त्याला ..
सूर्यें अधिष्ठिली प्राची। जगा राणीव रे प्रकाशाची। तैशी वाचा श्राेतयां ज्ञानाची। दिवाळी करी।। 15.12दैव अनुकूल असले की, श्रीगुरू कसे प्रसन्न हाेतात याचे आणखी विस्ताराने वर्णन ज्ञानेश्वर येथे करीत आहेत. ते असे म्हणतात की, सूर्य पूर्वेला उगवला की ताे सर्व जगाला प्रकाशाचे राज्य देताे. वाणी श्राेत्यांना ज्ञानाची दिवाळी करते. ज्ञानाची दिवाळी हे ज्ञानेश्वराचे ..
कीं श्लाेकाक्षरद्राक्षलता। मांडव जाली आहे गीता। संसारपथश्रांता। विसंवया।। (18.1669)गीतेवरील भाष्याच्या समाप्तीनंतर ज्ञानेश्वर ज्ञानेश्वरीचा समाराेप माेठ्या विस्ताराने व बहारीने करीत आहेत. जेथे श्रीकृष्ण, लक्ष्मी व अर्जुन आहे तेथे विजय आहे हे तर खरेच. व्यासांचे बाेलणे कधी खाेटे ठरणार नाही.लक्ष्मीसहित कृष्ण, भक्तांचा समुदाय आणि ..
पैं अहितापासूनि काढिती। हित देउनी वाढविती । नाहीं गा श्रुतीपराैती। माउली जगा।। (16.462)ज्ञानेश्वरांना वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता, महाभारत, व्यास, श्रीकृष्ण इत्यादीविषयी माेठा अभिमान आहे. एकदाच वेदांची उणीव दाखविताना ज्ञानेश्वर म्हणाले की, वेद कृपण आहेत. कारण ते तीन वर्णांच्याच कानी लागले. परंतु वरील ओवीत ज्ञानेश्वर वेदांना तीनही जगांची ..
वेदु संपन्नु हाेय ठाईं। परि कृपणु ऐसा आनु नाहीं। जे कानीं लागला तिहीं। वर्णांचांचि।। (18.1457)ज्ञानेश्वरीतील ही एक ओवी मार्मिक असली तरी थाेडी वादग्रस्त आहे. वेद हे श्रेष्ठ खरे. ‘नाहीं श्रुतीपराैति। माऊली जगा।’ असे ज्ञानेश्वरांनी म्हटले आहे. म्हणजे त्यांच्या मते वेद हेच सर्व जगाला माऊलीप्रमाणे आहेत. पण माउली असली तरी तिच्या प्रेमात आपल्या ..
तरी घरीं मातापितरां। धड बाेली नाहीं संसारा। येर विश्व भरी आदरा। मूर्खु जैसा। (18.595)या ओवीत ज्ञानेश्वर महाराज राजस कर्माचे वर्णन करीत आहेत.कर्माच्या फलाची इच्छा धरून अहंकारयुक्त अंत:करणाने आणि माेठ्या प्रयासाने जे कर्म करण्यात येते त्याला राजस कर्म म्हणतात. हा विचार स्पष्ट करण्यासाठी ज्ञानेश्वर नेहमीप्रमाणे दृष्टांत देत आहेत. एखादा ..
आपणचि विऊनि दुहिता। कीं न मम म्हणे पिता। ताे सुटे कीं प्रतिग्रहिता। जांवाई शिरके।। (18.234)सर्व कर्मांचा त्याग करणे हे देहधारी माणसास शक्य हाेत नाही.म्हणून कर्मफलांचा त्याग करणे यालाच गीतेने त्यागी म्हटले आहे. मातीचा कंटाळा करून मडके काय करील? वस्त्र तंतूचा त्याग करील का? अग्नी उष्णतेला कंटाळेल का? दिवा प्रकाशाचा द्वेष करील का? हिंग ..
तै विपायें घुणाभर पड़े। टाळिये काउळा सांपडे। तैसें तामसां पर्व जाेडे। पुण्यदेशीं।। (17.301)सात्त्विक दानानंतर ज्ञानेश्वर राजस व तामस दानांचे वर्णन करतात.दुभत्याची इच्छा ठेवून ज्याप्रमाणे गाय पाळावी, अहेरावर दृष्टी ठेवून ज्याप्रमाणे साेयऱ्याधायऱ्यांना आमंत्रण द्यावे. व्याज आधी घेऊन दुसऱ्याचे काम करावे, द्रव्य घेऊन औषध द्यावे, त्याप्रमाणे ..
तैसें दिधलें दातयाचें। जाे काेणेही आंगें नुमचे। अर्पिलया साम्य तयाचें। कीजे पैं गा। (17.282)तपाप्रमाणे दानाचेही तीन प्रकार आहेत. दान केल्याचे उपकार न मानणारा, काळ व पात्र पाहून दान करणारा सात्त्विक दानी असताे. उपकाराचा माेबदला म्हणून, फळाची अपेक्षा धरून अतिशय कष्टाने जे दान दिले जाते त्याला राजस दान म्हणतात. अयाेग्य ठिकाणी, अयाेग्य काली, ..
सकल तीर्थांचिये धुरे। जियें कां मातापितरें। तयां सेवेसि कीर शरीरें। लाेण कीजे।। (17.207)राजस, तामस यज्ञांचे वर्णन केल्यावर ज्ञानेश्वर सात्त्विक यज्ञाचे वर्णन आणखी पुढे करतात.शास्त्रविधीला साेडून मंत्रहीन, श्रद्धारहित असा तामस यज्ञ असताे.पण देव, ब्राह्मण, आईबाप, गुरू यांचे पूजन, शुद्धता, सरळपणा हे सात्त्विक तप हाेय. उलट तमाेगुणी माणसाचा ..
तरि अर्जुना तूं तयांतें। देखसी तैं स्मर हाे मातें। जे आन प्रायश्चित्त येथें। मानेल ना।। (17.109)सत्त्व, रज, तम या गुणांपैकी तमाच्या वाढीमुळे मनुष्याची हानी हाेते. म्हणून ज्ञानेश्वर याचे वर्णन करून हा टाळावा कसा याची एक युक्ती येथे सांगत आहेत.तमाेगुणाची वाढ स्वभावत:च हाेते.दंभ, अहंकार, अभिलाष, आसक्ती यांचाच प्रभाव पडू लागताे. अशी माणसे कशी ..
तेथ प्रियाची परमसीमा। ताे भेटे माउली आत्मा। तये खेंवीं आटे डिंडिमा। सांसारिक हे।। (16.443)आसुरी संपत्तीचे विस्तृत वर्णन केल्यावर ज्ञानेश्वर आता या विषयाचा खराेखरीच निराेप घेत आहेत. नरकाची द्वारे असणाऱ्या या असुरांचा संग आपण साेडून द्यावा असा ते उपदेश करतात. काम, क्राेध, लाेभ यांची संगती साेडून एखाद्या पुरुषार्थाची आपण वाटचाल करावी. ज्याचे ..
माजिरा अन्नपानीं। प्रमदांच्या आलिंगनीं। मी हाेईन त्रिभुवनीं । आनंदकारु।। (16.362)याही ओवीत ज्ञानेश्वर असुरी प्रवृत्तीच्या लाेकांच्या लीला वर्णन करीत आहेत. आज मी हे मिळविले, उद्या त्याचे द्रव्य मिळवीन, एवढीच त्यांची इच्छा असते. आणि या भांडवलावर या जगात मी ायदा प्राप्त करून घेईन असे ते मानतात.सर्व जगाच्या संपत्तीचा मी एकटाच धनी ..
कां चिखलीं रुतली गाये। धड भाकड न पाहे। जाे तियेचिया ग्लानी हाेये। कालाभुला ।। 16.142अहिंसा, सत्य, क्राेधराहित्य इत्यादी गुणांचा दैवी संपत्ती म्हणून उल्लेख केल्यावर ज्ञानेश्वर अहंतेचा त्याग, शांती इत्यादी गुणांकडे वळत आहेत. मातीचा त्याग केला की घटाचा आपाेआपच त्याग हाेताे. सुताचा त्याग केला की वस्त्राचा त्याग हाेताे. झाेपेचा त्याग ..
कां सुकुळीनें आपुली। आत्मजा सत्कुळींचि दिधली। हें असाे लक्ष्मी स्थिरावली। मुकुंदीं जैसी ।। 16.83जशी जळत नाही किंवा विझतही नाही, वर्षाॠतूतील पूर ओसरला आहे आणि गंगेचे स्वाभाविक स्वरूप स्पष्ट झाले आहे. त्याप्रमाणे प्रेम भाेगण्यास बुद्धी आपल्या रूपात प्रकट हाेते. चांगल्या किंवा वाईट विषयांच्या दर्शनाने चित्तात चलबिचल हाेत नाही. पती गावाला गेला ..
तया चित्सूर्या श्रीनिवृत्ती। आतां नमाे म्हणाे पुढतपुढती। जे बाधका येइजतसे स्तुती। बाेलाचिया ।। 16.17नेहमीप्रमाणे साेळाव्या अध्यायाच्या प्रारंभी ज्ञानेश्वर आपल्या सद्गुरूंना म्हणजे निवृत्तिनाथांना वंदन करीत आहेत. ते असे म्हणतात की, निवृत्तीनाथरूपी एक नवलपूर्ण सूर्य उदयास आला आहे.त्याला आम्ही नमस्कार करताे. हा सूर्य मायारूपी रात्रीचा नाश करताे.ज्ञान ..
तेव्हा उर्ध्वींचें मूळ। कां अधींचें हन शाखाजाळ। तें कांहींचि न दिसे मृगजळ। चांदिणा जेवीं ।। 15.265संसारवृक्षाचेच वर्णन पुन्हा चालू झाले आहे. हा संसारवृक्ष बळकट आणि अमर्याद आहे.याला उपटून टाकण्याच्या कामी श्रमचहाेतील. याची पाळेमुळे खणून काढण्याचे काम काेणासही जमण्यासारखे नाही.नुसती ुंकर मारून आकाश संपेल काय? मृगजळाच्या पाण्याने भाताची शेती व ..
आणि अश्वत्थु येणें नांवें । पिंपळु म्हणती स्वभावें । परि ताे अभिप्राय नाेहे । श्रीहरीचा ।। 15.115विराट संसारवृक्षाचे आणखी वर्णन ज्ञानेश्वर महाराज करीत आहेत. मायेपासून महत्तत्त्व हीच काय ती उमललेली काेवळी लुसलुशीत पालवी प्रकट हाेते.त्या पालवीस सत्त्व, रज, तम असे तीन अहंकार निर्माण हाेतात. हा त्रिगुणात्मक अहंकार म्हणजे पानांचा खालचा शेंडा आहे.यापासूनच ..
आतां हृदय हें आपुलें । चाैाळूनियां भलें । वरी बैसऊं पाउलें । श्रीगुरूचीं ।। 15.1ज्ञानेश्वरांनी केलेल्या उत्कृष्ट नमनांपैकी हे पंधराव्या अध्यायाच्या प्रारंभीचे नमन आहे.श्रीगुरूंविषयी ज्ञानेश्वरांना किती नितांत प्रेम आहे हे आपण मागे तेराव्या अध्यायातील ‘आचार्याे पासनम्’ या शब्दावरील विस्तृत भाष्यात पाहिले. या पंधराव्या अध्यायाच्या ..
कां सुकुळीनें आपुली। आत्मजा सत्कुळींचि दिधल। हें असाे लक्ष्मी स्थिरावली। मुकुंदीं जैसी ।। 16.83या साेळाव्या अध्यायात ज्ञानेश्वर गीतेच्या आधाराने दैवी व आसुरी संपत्तीचे वर्णन करीत आहेत. संपत्ती कशाला म्हणतात हेही ज्ञानेश्वरांनी स्पष्ट केले आहे.एकमेकास पाेसणारे असे अनेक पदार्थ एकत्र आले की, त्याला संपत्ती म्हणतात. दैवी संपत्ती सुखाला उत्पन्न ..
नळिकेवरूनि उठिला । जैसा शुक शाखे बैसला । तैसा मूळअहंतें ठेला । ताे मी म्हणाैनि ।। 14.302सत्त्व, रज, तम या तीन गुणांचे वर्णन केल्यावर या गुणांच्याही पलीकडे जाणाऱ्या ज्ञानी माणसाच्या अवस्थेचे विवेचन ज्ञानेश्वरमहाराज करतात. सत्त्व, रज, तम हे तीन गुण जन्ममृत्यू, जरा व्याधी या तीन अवस्था यांतून मुक्त हाेऊन मनुष्य निर्गुणावस्थेकडे जाताे. ..
ऐसें लेंकरूं एक । प्रसवली हे देख । जयाचें तीन्ही लाेक । बाळसें गा।। 14.106एका ब्रह्मतत्त्वापासून सर्व विश्वाचा पसारा कसा झाला याचे विवरण ज्ञानेश्वरमहाराज गीतेच्या आधाराने येथे सांगत आहेत. या परमात्म्याची अविद्या नावाची विवाहित स्त्री आहे. ती तरुण आहे, गुणवान आहे, पण तिचे अस्तित्व सांगता येण्यासारखे नाही. परमात्मा झाेपलेला ..
खेचराचियाही मना । आणी सात्त्विकाचा पान्हा । श्रवणासवें सुमना। समाधि जाेडे ।। 13.1159अर्जुनाला उपदेश करताना देव किती आनंदित झाले. तृप्त झाले याचे वर्णन संजयने धृतराष्ट्रापुढे केले.या अध्यायाचा समाराेप करताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, विशाल बुद्धी असणाऱ्या व्यासांनी महाभारतातील भीष्मपर्वात शांतरसाने भरलेली ही कथा सांगितली. हाच श्रीकृष्णअर्जुनाचा ..
पैं शून्य जै दावावें जाहलें । तैं बिंदुलें एक केलें । तैसें अद्वैत सांगावे बाेलें । तें द्वैत कीजे ।। 13.888जे ज्ञानाने जाणावयाचे ते ब्रह्म कसे आहे? याचे विवेचन ज्ञानेश्वर या ओवीत करीत आहेत.त्याला सर्वत्र हातपाय आहेत.त्याचे डाेळे, त्याचे शिर, त्याचे मुख आणि कान सर्वत्र आहेत.ते विश्वाला व्यापून राहिलेले आहेत. म्हणून त्याला विश्वबाहू म्हटले आहे.विश्वचक्षू ..
ऐसा अखंड भजन करी । उगा नाेहे क्षणभरी । अवघेन गांवद्वारीं । अहेव जैसी ।। 13.822अज्ञानी माणसाचे धर्मकृत्य कसे असते, ईश्वरभक्ती कशी असते, याचे वर्णन या ओवीत ज्ञानेश्वर करीत आहेत. जसे एखाद्या कुलदेवतेला भजावे त्याप्रमाणे ताे स्त्रीची उपासना करताे. जे-जे चांगले ते-ते सर्व स्त्रीला अर्पण करताे. कुटुंबातील इतरांची पर्वा करीत नाही. ..
न करावे तें करी । असंभाव्य मनीं धरी । चिंतूं नये तें विचारी । जयाची मति ।। 13.773अज्ञानी माणसाचेच वर्णन याही ओवीत चालू आहे.तारुण्याची भ्रांती त्याची सुटत नाही. एखादा माजलेला पाेळ अरण्यात जाताे व दैवयाेगाने वाघाच्या तावडीतून सुटताे; तरी ताे पुन्हा अरण्यात जाताे. पुरलेल्या द्रव्यावर सर्प असताे हे माहीत असूनही ताे ते द्रव्य घेऊन ..
व्रतातें आड माेडी । स्वधर्मु पायें वाेलांडी । नियमाची आस ताेडी । जयाची क्रिया।। 13.695ज्ञानी माणसाच्या वर्णनापेक्षा अज्ञानाचे वर्णन ज्ञानेश्वरांनी इतक्या विस्तृत रीतीने का केले आहे? हे ध्यानात घेण्यासारखे आहे. ज्ञानी माणसाचा शाेध काेठे घ्यावयाचा? ताे काेठे सापडावयाचा? ज्ञानी माणसाची लक्षणे पडताळून काेठे, कशी पाहावयाची? याउलट अज्ञानी ..
आणि सभाग्यु पाहुणा ये। सुभगाचि वाढती हाेये। तैं सराें नेणें रससाेये। ऐसें आथी ।। 13.644ज्ञानी माणसाचे वर्णन ज्ञानेश्वर विविध अंगांनी करीत आहेत.जाे परमात्म्याला प्रत्यक्ष जाऊन भेटताे ताे खरे पाहता ज्ञानच आहे. सूर्याला सूर्य म्हणावयास काय हरकत आहे ? ज्ञानेश्वरांचे हे सर्व बाेलणे ऐकून श्राेते नम्रतेने त्यांना म्हणाले, आता या ज्ञानी पुरुषाचे ..
पैं गा जाे ययापरी। जन्मेंचि जन्म निवारी। मरणें मृत्यु मारी। आपण उरे ।। 13.553ज्ञानी माणसाचे आणखी एक महत्त्वाचे लक्षण ज्ञानेश्वर या ओवीत सांगत आहेत. जन्म, मृत्यू, राेग, दु:ख. जरा म्हणजे म्हातारपण ह्यांचे सतत स्मरण असावे असे आग्रहाने प्रतिपादन येथे केले आहे.ज्याप्रमाणे संपत्तीच्या ठेव्यावर पिशाच लक्ष ठेवून असते, भिंत वाकडी ..
अगा स्वधर्मु हा आपुला। जरी कां कठिणु जहाला। तरी हाचि अनुष्ठिला। भला देखें।। (3.219)भगवद्गीतेमध्ये स्वधर्म हा शब्द स्वकर्तव्य या अर्थाने आलेला आहे. आणि हे कर्तव्य इंद्रिये दमन न करता परमात्म्याकडे लावल्याने साध्य हाेईल. नाहीतर इंद्रियांची ओढ स्वाभाविकच बाह्य विषयांकडे असते.यामुळे आपल्या मनास संताेष हाेईल हे खरे, पण ते आपणांस कायमचे ..
तेणें माझा जी माेह जाये। एथ विस्माे कांहीं आहे। तरी उद्धरलाें कीं तुझे पाये। शिवतले आहाती ।। 11.68श्रीकृष्णांनी आपणांवर प्रसन्न व्हावे म्हणून अर्जुन नाना प्रकारांनी त्यांच्याशी सूत जुळवीत आहे.आपला अहंभाव कृष्णामुळे नष्ट झाला हे तर खरेच. पण याहीपूर्वी श्रीकृष्णांनी आपले रक्षण कसे केले याचा संदर्भ अर्जुन देऊ लागला. मागे एकदा पांडव लाक्षागृहात ..
आतां हे त्याहूनि निपटारें जाहलें। निवटीं आयितें रण पडिलें। घेईं यश रिपु जिंतिले। एकलेनि अर्जुनें ।। 11.470भगवंतांचे विश्वरूपदर्शन सर्व जगाचा ग्रास करणार ही अर्जुनाची भीती देवांनी थाेडी कमी केली, पण अर्जुनच एवढा भांबावला हाेता की, त्याच्या हे ध्यानी आले नाही. जे दुष्ट आहेत, मदाेन्मत्त आहेत, गर्विष्ट आहेत त्यांचाच मी ग्रास करताे हे भगवंतांनी सूचित केले. ..
तैसें आदीचि जें नाही। तयालागीं तूं रुदसी कायी। तूं अवीट तें पाहीं। चैतन्य एक।। (2.169)आत्म्याचे स्वरूप न ओळखल्यामुळे अर्जुन शाेक करीत आहे. जन्म आणि मरण यांचे चक्र सतत चालू राहणार आहे. हे त्यास समजावून सांगताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, सूर्याचे उगवणे व मावळणे हे सतत चालूच असते. महाप्रलय झाला की जगताचा संहार हाेताे. जन्ममृत्यू यांतून ..
दिशा सगळियाचि गिळाविया। चांदिणिया चाटूनि घ्याविया। एेंसें वर्तन आहे साविया। लाेलुप्य बा तुझें ।। 11.431काेणीच काेणाला मारत नाही हा भगवंतांच्या मनातील आशय अर्जुनाला नीट समजला नाही हे भगवंतांनी जाणले. ताे व्यर्थ शाेकाकुल हाेत आहे. अर्जुन भगवंतांना म्हणाला. आकाशामधील ढग नाहीसे व्हावेत त्याप्रमाणे दाेन्ही बाजूंची सैन्ये तुझ्या ताेंडात जात आहेत.एकदेखील ..
देवा विश्वरूप पहावयाचे डाेहाळे। केले तियें पावलाें प्रतिफळें। बापा देखिलासि आतां डाेळे। निवावे तैसे निवाले ।। 11.366भगवंताचे विश्वरूप किती भयानक आहे याचेच वर्णन अर्जुन अजूनही करीत आहे. ताे म्हणताे की, देवा, तुमची मुखे रागीट आहेत. त्यांनी आपल्या विस्ताराने आकाशास लहान केले आहे.तुझ्या मुखांतील वाांनी अग्निदेखील जळून जाताे. देवा, पाहा ना, तुझ्या मुखातून अग्निच्या ..
तिथे विनयद्रुमाचिये आटवीं। सुरवाडली सात्त्विकांची माधवी। म्हणाेनि करसंपुटपल्लवीं। तूं हाेतासि फळ ।। 11.337परमात्म्याच्या विस्तृत रूपाने आश्चर्यचकित झालेला अर्जुन भगवंतांच्या रूपाचे विविध अंगांनी वर्णन करीत आहे. ताे असे म्हणत आहे की, देवा, तुम्हास पाहिल्याबराेबर मिठी मारता येईल का? आणि अशी मिठी न मारावी, तर आम्ही संकटात पडावे काय? अशा प्रकारचे संकट माझ्यापुढे ..
ऐसा कवणे ठायाहूनि तूं आलासी। एथ बैसलासि कीं उभा आहासी। आणि कवणिये मायेचिये पाेटीं हाेतासी। तुझें ठाण केवढें ।। 11.274भगवंताच्या कृपेने थाेडी द्वैतावस्था प्राप्त झाली. तेव्हा आनंदचकित हाेऊन अर्जुनाने देवास नमस्कार केला दाेन्ही हात जाेडून ताे म्हणाला, देवा तुमचा जयजयकार असाे. तुमच्या कृपेम ुळे मला हे विश्वरूप पाहावयास मिळाले. तुम्ही सर्व विश्वाचे आ..
परि नवल बापा हे महामारी। इया नाम विश्वरूप जरी। हे भ्यासुरपणें हारी। भयासि आणि ।। 11.352विश्वरूपाच्या महामारी दर्शनाने अर्जुन इतका व्याकुळ झाला हाेता की, ताे भीतीने कंपित झाला.तरी त्याच्या अंत:करणातभगवंतांविषयी अथांग प्रेम हाेते.ताे त्यांना म्हणाला, देवा, तुमचे हे रूप पाहून माझ्या डाेळ्यांचे भाग्य उदयास आले.तुमचे हे रूप पाहून देवांनाही ..
साच विश्वरूप जरी आम्हीं दावावें। तरी आधीं देखावया सामर्थ्य कीं द्यावें।। परि बाेलत बाेलत प्रेमभावें। धसाळ गेलाें ।। 11.161भगवंतांनी अर्जुनास आपले विश्वरूप दाखविण्यास प्रारंभ केला.या सृष्टीतील नानाविध प्राणी, त्यांचे आकार, त्यांचे वर्ण इत्यादींचे दर्शन त्यांनी घडविले. हे पाहून अर्जुन भांबावून गेला. खरे पाहता भगवंत विश्वरूप पाहा असे म्हणत असतानाही अर्जुनाला ते नेमके ..
अर्जुना तुवां एक दावा म्हणितलें। आणि तेंचि दावूं तरि काय दाविलें।। आतां देखें आघवें भरिलें। माझ्याचि रूपीं ।। 11.123अर्जुनाची विश्वरूपासाठी तयार झालेली उत्कंठा पाहून भगवंतांनी हे गुह्यरूप त्याला दाखवण्याचा विचार केला. या अर्जुनाचे भाग्य केवढे अपार आहे! श्रीकृष्ण परमात्मा सर्व ब्रह्मांडांना व्यापून आहे हे अर्जुनाच्या ध्यानात येत गेले. श्रीकृष्णांनी आपले विश्वरूप ..
तरि हे गंर्धवनगरींचे उमाळे। जाण पाेकळीचे पेंडवळे। अगा चित्रींची फळें। वीर हे देखें ।। 11.464अर्जुन भीतीने ग्रस्त झाला आहे हे पाहून श्रीकृष्ण त्याला म्हणाले, अर्जुना, मी काळ आहे हे पक्के समज. जगाचा नाश करण्यासाठीच मी प्रकट झालाे आहे. चाेहाेंकडे माझीच ताेंडे पसरलेली आहेत. हे ऐकून अर्जुन मनात म्हणाला की, हा रे! मी एका संकटाने ग्रासलाे हाेताे.भगवंतांना ..
तीरें संस्कृताचीं गहनें। ताेडाेनि मऱ्हाठिया शब्दसाेपानें। रचिलीं धर्मनिधानें। श्रीनिवृत्तिदेवें ।। 11.9ज्ञानेश्वरांचा मराठीचा अभिमान या आणखी एका ओवीत प्रकट झाला आहे. संस्कृत भाषेतील कठीण शब्दांचे किनारे ाेडून मराठी भाषेचा घाट चढण्यास सुलभ अशा पायऱ्या बांधून ज्ञानेश्वरांनी निवृत्तिनाथांच्या कृपेने धर्माची खाण मायबाेलीत निर्माण केली मागच्या दहाव्या ..
जेथ जेथ संपत्ति आणि दया। दाेन्ही वसती आलिया ठायां। ते ते जाण धनंजया। विभूति माझी ।। 10.307आपल्या प्रमुख विभूती सांगून झाल्यावर भगवंत विभूती म्हणजे नेमके काय याचा स्पष्ट उलगडा करीत आहेत. जी जी वस्तू ऐश्वर्याने, संपत्तीने, दयेने युक्त असेल, ती ती माझ्याच तेजाच्या अंशापासून निर्माण झाली आहे. खरे म्हणजे माझ्या विभूतींना अंत नाही, पण तू विचारलेस ..
जेणें देवांचा भानु गिंवसिला। धर्मासि जीर्णाेद्धारु केला। सूर्यवंशी उदेला। सूर्य जाे कां ।। 10.254अर्जुनाच्या प्रश्नास अनुसरून भगवंतांनी आणखी बऱ्याच विभूती त्याला सांगितल्या. सर्पांच्या कुळांत वासुकी नावाचा सर्प मीच आहे. सर्व नागांतील अनंत नावाचा नाग ही माझी विभूती आहे. अरे अर्जुना, पश्चिम दिशारूप तरुण स्त्रीचा स्वामी जाे वरुण ताे मीच आहे. सर्व ..
म्हणाेनि आजि तंव भरें भाेगें। स्थिति वर्त्तिजत आहे जगें। एथ ग्रासिसी तूं हें न लगे। माझ्या जीवीं ।। 11.498अर्जुनाच्या मनातील भीती दूर करण्याचा प्रयत्न भगवंत आणखी करीत आहेत. हे शत्रू पाेकळ साेपटाप्रमाणे आहेत. केवळ निमित्त हाेऊन अर्जुनाने आता त्यांचा नाश करावा असे भगवंतांना वाटते.गर्वाने ुगून मदाेन्मत झालेले शत्रू नाश व्हावेत असे भगवंतांना वाटते. कृष्ण ..
ऐसें प्रेमाचेनि बहुवसपणें। नाहीं राती दिवाें जाणणें। केलें माझें सुख अव्यंगवाणें। आपणपेयां जिहीं ।। 10.129परमात्म्याचे सुख प्राप्त करून घेऊन जे आनंदित हाेतात, त्यांना रात्र व दिवस यांचे भान कसे राहत नाही, याचे भगवंत येथे वर्णन करीत आहेत. अंत:करणाने ते माझेच रूप बनतात. माझ्यामुळे ते तृप्त झालेले असतात.माझ्या बाेधाच्या गुंगीमुळे ते जन्ममरणाला विसरतात. ..
हे कामाची मांडवी । हे माेहवनींची माधवी । इये प्रसिद्धचि दैवी । माया हें नाम ।। 13.992या तेराव्या अध्यायातच ज्ञानेश्वर प्रकृतीचे वर्णन करीत आहेत. प्रकृती व पुरुष यांच्या संयाेगामुळे चांगल्या व वाईट गुणांनी युक्त असे जन्म येतात. एकटा पुरुष हा अंगहीन म्हणजे निराकार, पांगळा, द्रव्यहीन, एकटा, जुनापुराणा, म्हाताऱ्यापेक्षा म्हातारा आहे. ..
तैसें एक पार्था। तुज आभार नाहीं सर्वथा।। आम्ही आपुलियाचि स्वार्था। बाेलाें पुढती ।। 10.57मराठी भाषेच्या साैंदर्याने व अर्थगांभीर्याने ज्ञानेश्वरही माेहित झालेले दिसतात. या मराठीत नवरसांना तारुण्य येते आणि अमर्याद असे गीतातत्त्व आकाराला येते. हे गीतातत्त्व सांगताना श्रीकृष्ण काय म्हणाले हे मी आता निराेपित करताे. ज्ञानदेवांचे हे बाेलणे ..
मागां दूध दे म्हणितलियासाठीं। आधविया क्षीराब्धीची करुनि वाटी। उपमन्यूपुढें धूर्जटी। ठेविली जैसी ।। 10.17सद्गुरुंनी आपल्यावर कृपाप्रसाद कसा करावा हे सांगण्यासाठी काही प्राचीन उदाहरणे दिली आहेत. उपमन्यू हा वसिष्ठकुलातील व्याघ्रपादाचा मुलगा. हा एकदा लहानपणी मुनींच्या आश्रमात खेळत असताना त्याने गाईचे दूध काढताना पाहिले. या दुधाचे गुण त्याला माहीत हाेते.घरी ..
आतां श्रीकृष्णवाक्यबीजा निवाडु। आणि संजय सात्त्विकाचा बिवडु। म्हणाेनि श्राेतयां हाेईल सुरवाडु। प्रमेयपिकाचा ।। 9.533आपल्या मनातील गुह्य अर्जुनाला सांगून झाल्यावर ज्ञानेश्वर मग श्राेत्यांना थाेडा उपदेश करताना दिसतात. श्रीकृष्ण व अर्जुन यांच्या संवादातील हे राजगुह्य ऐकून संजयाने धृतराष्ट्रास म्हटले की ‘राजा, हे सावळे परब्रह्म अर्जुनाला असा उपदेश करीत हाेते. राजा, ..
या ते पापयाेनीही हाेतु कां। ते श्रुताधीतही न हाेतु कां। परी मजसीं तुकिंता तुका। तुटी नाही।। 9.449आपल्या भक्ताचे माहात्म्य श्रीकृष्ण येथे वर्णन करीत आहेत.भक्ती जर नसेल तर जिवंत राहण्यात काय अर्थ ? ज्ञानेश्वर दृष्टांत देतात की, हिवराच्या झाडाखाली जसे नेहमी वाईट विचार येतात, तसे अभक्ताच्या संगतीत पुण्य टिकू शकत नाही. कडुलिंबाच्या फळांचा माेसम ..
यालागीं दुष्कृति जऱ्ही जाहला। तरि अनुतापतीर्थीं न्हाला। न्हाऊनि मजआंतु आला। सर्वभावें ।। 9.420एकदा आपल्या भक्ताने सर्वस्व अर्पण केले की मग भगवंत त्याचे पूर्वायुष्य वा पापताप पाहत नाहीत.ताे सर्व दृष्टींनी समत्वबुद्धीचा असल्याकारणाने भगवंत कधी उच्चनीच असा भाव मानीत नाहीत.असे भक्त संदेह असले तरी देहाविषयी आपुलकी त्यांना वाटत न..
तरि जाे सर्वभूतीं सदा सरिसा। जेथ आपपरू ऐसा। भागु नाहीं ।। 9.407आपण कसे आहाेत हे स्पष्ट करताना भगवंत म्हणतात की, आपण सर्व भूतांच्या ठिकाणी सारखेच आहाेत. विषम भावना, आपपर भाव आपल्यात नाही. पत्र, पुष्प, फल यांनी मी संतुष्ट हाेताे असे मागच्या ओवीत सांगितले असले तरी या वस्तू म्हणजे प्रेमाचे केवळ निमित्त आहे. त्यामागील ..
अर्जुन वेदविद जऱ्ही जाहला। तरी मातें नेणतां वायां गेला। कण सांडूनि उपणिला । काेंडा जैसा ।। 9.333यज्ञ करून सकाम भावनेने स्वर्गाची प्राप्ती करून घेणाऱ्या दीक्षितांचे वर्णन केल्यावर ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्या स्वर्गाचे अत्यंत सुंदर वर्णन केले आहे. ते म्हणतात की, अर्जुना, स्वर्गामध्ये अमरत्व हे सिंहासन आहे.ऐरावतासारखे वाहन तेथे मिळते. अण..
ऐसें हें गहन। अर्जुना माझें भजन।। आतां ऐकें सांगेन। जे करिती एक।। 9.219ईश्वराचे भजन करणाऱ्याचे व त्यांच्या मनाेवृत्तीचे सूक्ष्म वर्णन ज्ञानेश्वरांनी केले आहे.ज्या ठिकाणी ईश्वराचे गुणवर्णन हाेते, भक्तांना देहकालाचे भान राहत नाही, ते कीर्तनरूपच हाेऊन जातात.अशा भक्तांचे वर्णन ज्ञानेश्वरांनी केले आहे. कृष..
येतुलेनि अनामा नाम। मज अक्रियासि कर्म। विदेहासि देहधर्म। आराेपिती।। 9.156आपले स्वरूप मूलत: कसे आहे याचे विवेचन भगवान श्रीकृष्ण येथे करीत आहेत. ते असे सांगतात की, अज्ञ मनुष्य मला देहधारी जीव समजतात. तापाने ताेंड दूषित झाले की, दूधही कडू लागते.त्याप्रमाणे अज्ञ लाेकांचे असते. अर्जुना, म्हणूनच तुला सांगताे ..
एऱ्हवीं इये प्रकृतिविकारीं। एकु मीचि असें अवधारीं। परि उदासीनाचिया परी। करीं ना करवीं।। 9.127आपणांपासून सर्व भूतमात्रे निघाली पण आपण मात्र त्यांच्यांत नाही हा वरवर न पटणारा विचार स्पष्ट करण्यासाठी भगवंत आणखी दृष्टांत देतात. आणि अर्जुनाच्या मनाची समजूत घालतात. भूतसृष्टीच्या निर्मितीचे, स्थितीचे आणि लयाचे मला काहीच करावे लाग..
कां बीजचि जाहलें तरू। अथवा भांगारचि अळंकारु। तैसा मज एकाचा विस्तारु। तें हें जग।। 9.65आपला व जगाचा संबंध कसा आहे हे दाखविणारी ही एक सिद्धांतवजा ओवी आहे. या सर्व जगाचे आदिस्थान निर्गुण, निराकार, निरवयव असले तरी ते स्वत:च्याच इच्छेने स्वत:च्या आनंदासाठी साकार व सगुण हाेते. मी या विश्वाचे बीज आहे.माझ्यापासून हे सर्व जग विकसि..
अगा थानीं कीर दूध गूढ। परि थानसीचि नव्हे कीं गाेड। म्हणाेनि सराें कां सेवितयाची चाड। जरि अनन्य मिळे ।। 9.38ज्ञानेश्वर महाराज आपण धिटाई का केली याचे समर्थन विविध अंगांनी करीत आहेत. संवादसुखाचा श्राेत्यांकडून अनुकूल वारा वाहू लागला तर निरूपण करणाऱ्या वक्त्याच्या चित्तात परमात्मप्रेमाचे मेघ जमू लागतात आणि श्राेता जर दुश्चित्त असेल तर निरूप..
अहाे ता्नह्याचें लागतां झटें। तेणें अधिकचि पान्हा ुटे। राेषे प्रेम दुणवटे। पढियंतयाचेनि।। 9.18ज्ञानेश्वरीत ‘एक तरी ओवी अनुभवावी’ अशी जातीची ओवी शाेधीत असताना वरील ओवीपाशी येऊन आपण थांबताे. तशा सर्वच ओव्या अनुभवण्यासारख्या असल्या तरी दीर्घकाळ मनात रेंगाळतील अशा ओव्यांपैकी वरील ओवी आहे. आपण हट्टाने मायबाप श्राेत्यांपुढे प्रतिज्ञा का करीत आहाेत, ..
ऐसिया बाेधाचेनि सुरवाडें। मार्गामार्गाचें सांकडें। तया साेहंसिद्धां न पडे। याेगियासी 8.255आपण देहधारी असूनही देहरूप नाही अशी अवस्था आणण्याचा प्रयत्न करावा. आपण तरंगरूप आहाेत किंवा नाहीत असे कधी पाण्याला ज्ञान हाेते का? ते नेहमी पाणीच असते. तरंगांच्या निर्मितीमुळे वा त्याच्या नाशामुळे पाणी नाहीसे हाेत नाही. त्याप्रमाणे आ..
जें संताेषियां वाढिलें ताट। जें अचिंता अनाथाचें मायपाेट। भक्ती उजू वाट। जया गांवा।। 8.195देहामध्ये सुप्त असलेल्या अक्षरपुरुषाचे वर्णन यात आले आहे. याला पुरुष असे म्हणण्याचे आणखी एक कारण की, हा प्रकृतीशी एकपत्नीव्रताने राहताे.या पतिव्रतेला साेडून ताे क्षणभरही राहत नाही. म्हणून ताे उत्तम पुरुषच मानला जाताे. या पुरुषाचे ग..
देहवैकल्याचा वारा । झणें लागेल या सुकुमारां । म्हणाेनि आत्मबाेधाचे पांजिरां । सूयें तयांतें।। 8.132मरणसमयी परमात्मा आपली काळजी कशी घेताे हे वरील ओवीत स्पष्ट झाले आहे. पण या काळी भगवंताचे स्मरण कसे हाेणार या अर्जुनाच्या शंकेस भगवंत आधी उत्तर देतात. सर्व विषयसुखांवर पाणी साेडून हृदयात मला एकट्यालाच साठवावे व माझे सुख भाेगावे. त्यावेळी क..
परि बाेलावें तें अति साेहाेपें । तेथें म्हणितलें त्रिभुवनदीपें । तुज काय नेणाें संक्षेपें । सांगेन एक ।। 8.110अध्यात्म, यश, अधियज्ञ, अधिदैविक, आध्यात्मिक, भाैतिक इत्यादी शब्दांच्या जंजाळातून भगवंतांचे बाेलणे नीट स्पष्ट हाेईल का नाही अशी शंका अर्जुनाला आली. अक्षर म्हणजे काय हेही भगवंतांनी समजावून सांगितले. हे अक्षर वादळाने नाहीसे हाेत नाही. ते ज्..
चंद्र तेथेें चंद्रिका। शंभु तेथें अंबिका। संत तेथें विवेका। असणें कीं जी।।(18.1632)गीतेच्या शेवटच्या अध्यायातील शेवटच्या श्लाेकावर ज्ञानेश्वर भाष्य करीत आहेत. हा श्लाेक असे सांगताे की, जिकडे याेगेश्वर कृष्ण व धनुर्धर पार्थ आहे तिकडे श्री, विजय, ऐश्वर्य, नीती, यांचे वास्तव्य असते. यावर ज्ञानेश्वर स्पष्टीकरण देताना विविध..
तियें अवधान द्यावें गाेठी। बाेलिजेल नीट मऱ्हाटी। जैसी कानाचे आधीं दृष्टि । उपेगा जाये।। 7.206ज्ञानदेवांना मराठी भाषेचा लाेभ किती हाेता हे या ओवीवरून ध्यानात येते. या भाषेतील शब्दरूपी फळे अर्जुन चाखू लागल्यावर ताे स्वर्गसुखाला वाकुल्या दाखवू लागला. त्याच्या हृदयात श्रीकृष्णांविषयी प्रेम उचंबळून आले. या फळांचा स्वाद घेण्यासाठी त्य..
एऱ्हवीं मी नसें ऐसें । काय वस्तुजात असे। पाहें पां कवण जळ रसें। रहित आहे।। 7.159आपण सर्वत्र कसे भरलेले आहाेत, हे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनास समजावून सांगत आहेत.आपल्या अस्तित्वाची प्रतीती भक्तास कशी येते याचाही निर्देश ते करतात. किंवा आपण सर्वत्र असून लाेकांना कसे दिसत नाही हेही ते सांगतात.आत व बाहेर सर्वत्र अंधार..
येथ एकचि लीला तरले । जे सर्वभावे मज भजले । तयां ऐलीच थडी सरलें । मायाजळ ।। 7.97दुस्तर अशी मायानदी काेण तरून जाते? याचे उत्तर ज्ञानेश्वर या ओवीत देत आहेत. ही मायानदी अगदी सहजासहजी तरून जाता येते.जाे जीव सर्वभावे परमेश्वराचे भजन करताे, ताेच ही नदी सुखरूपपणे तरून जाताे. ही मायानदी किती दुस्तर असते याचेही वर्णन ज्ञानेश्वरांनी ..
सुवर्णाचे मणी केले । ते साेनियाचे सुतीं वाेंविले । तैसें म्यां जग धरिलें । सबाह्यभ्यंतरीं ।। 7.32प्रकृतीची टांकसाळ म्हणजे काय हे सांगितल्यावर आपला व या भूतसृष्टीचा संबंध कसा आहे हे ज्ञानेश्वर श्रीकृष्णांच्या आधाराने समजावून सांगत आहेत. या टांकसाळीत पंचभूतात्मक अनेक नाणी बाहेर पडतात. यांची माेजदाद प्रकृती करीत असते. ही प्रकृती नाण्यांच्या रूपाने ..
ज्ञानदेव म्हणे या चाडें । सद्गुरूंनी केलें काेडें । माथां हात ठेविला तें ुडें । बीजचि वाइलें ।। 6.492सहाव्या अध्यायाचा शेवट करताना आपल्या सद्गुरुनाथांनी आपणांवर केवढी कृपा केली आहे, याचे माेठ्या आत्मियतेने वर्णन ज्ञानेश्वर या ओवीत करीत आहेत. याेगी पुरुष ब्रह्मवस्तूशी कसा समरस हाेताे हे वर्णन करण्यासाठी ज्ञानेश्वर याआधी म्हणतात की, अशा अवस्थेत जाताना ..
कां जें यया मनाचें एक निकें। जें देखिले गाेडीचिया ठाया साेके। म्हणाेनि अनुभवसुखचि कवतिकें। दावीत जाइजे।। 6.420कां जें यया मनाचें एक निकें। जें देखिले गाेडीचिया ठाया साेके। म्हणाेनि अनुभवसुखचि कवतिकें। दावीत जाइजे।। 6.420 साेप्यांतला साेपा मार्ग म्हणजे मनाची साम्यावस्था धारण करण्यासाठी भगवंत अर्जुनाला सांगतात. तरी अर्जुनाच्या मनातील शंका दूर हाेत नाही. ताे ..
म्हणाेनि युक्ति हे पांडवा। घडे जया सदैवा । ताे अपवर्गीचिये राणिवा। अळंकरिजे ।। 6.3564आपल्या याेग्यतेविषयी आलेली शंका अर्जुनाने भगवंतांना विचारली आणि त्यांनी तिचे निराकरणही केले.याेग्यता काेणास प्राप्त हाेत नाही याचेही विवेचन ज्ञानेश्वर येथे करतात.जाे आपल्या जिव्हेचे लाड करताे, जाे सर्वस्वी झाेपेच्या अधीन असताे, ताे या याेगाच्या ..
तैसें शरीर हाेये । जे वेळी कुंडलिनी चंद्र पिये। मग देहाकृती बिहे । कृतांतु गा।। 6.259कुंडलिनी शक्ती जागृत झाल्यावर याेग्याचे शरीर कशा प्रकारचे हाेते याचे वर्णन ज्ञानेश्वर स्वानुभवाने करीत आहेत. त्याचे शरीर चैतन्यरसाने ओतलेले असते. मूर्तिमंत शांतीच असे त्याचे स्वरूप असते. हे शरीर म्हणजे आनंदचित्रातील रंग, आत्मसुखाचे स्वरूप वा संताेषवृक्षाचे ..
परि आवश्यक पांडवा । ऐसा ठाव जाेडावा। तेथ निगूढ मठ हाेआवा । कां शिवालय ।। 6.179या सहाव्या अध्यायात गीतेमध्ये याेगशास्त्राचे विवेचन आलेले आहे. या विवेचनावर भाष्य करताना ज्ञानेश्वरांनी बरीच भर घातली आहे. ज्ञानेश्वरांचा संप्रदाय हा शिवाेपासक नाथपंथ, या नाथपंथात याेगमार्गाला अतिशय महत्त्व असून पूर्वी ारसा प्रकट न झालेला कुंडलिनीयाेग ..
पाहा पां अनुरागें भजे । जे प्रियाेत्तमें मानिजे । ते पतीहूनि काय न वानिजे। पतिव्रता।। 6.129अर्जुनाच्या प्रेमाने श्रीकृष्णांना गहिवरून आले आहे. हा जर आपणांत येऊन मिसळला म्हणजे एकरूप झाला तर आपलीच अडचण हाेईल. मग ‘अर्जुना’ म्हणून आपण काेणास हाक म ारणार? काेणास उपदेश करणार? काेणावर रागावणार? मनातील एखादा चांगला विचार आपण काेणास सांगणार? अशा ..
हा विचारूनि अहंकार सांडिजे। मग असतीच वस्तु हाेइजे। तरी आपली स्वस्ति सहजें । आपण केली।। 6.71आत्मज्ञान आणि आत्मानंद ह्यांचे वर्णन करताना ज्ञानेश्वरांनी ह्यांच्या प्राप्तीसाठी हठयाेग करणाऱ्या याेगी माणसाच्या आचाराचे वर्णन केले आहे. याेगी मनुष्य प्रथम यमनियमांच्या आश्रयाने याेगासनांच्या पाऊलवाटेस लागताे. नंतर ताे प्राणायामाच..
माझा मराठाचि बाेलु काैतुकें। परी अमृतातेंही पैजां जिंके। ऐसीं अक्षरें रसिकें । मेळवीन।। 6.14ज्ञानेश्वरीचा एक विशेष असा आहे की, ती भगवद्गीतेवर मराठीमध्ये टीका आहे. टीका म्हणजे भावार्थ स्पष्ट करणारे भाष्य. ज्ञानेश्वरांच्यापूर्वी सर्व पारमार्थिक वा आध्यात्मिक ग्रंथ संस्कृत भाषेमध्ये हाेते. संस्कृत भाषा ही देवांची मानली जाई. ..
ते आनंदाचे अनुकार । सुखाचे अंकुर । कीं महाबाेधें विहार। केले जैसे ।। 5.138आत्मज्ञान झालेल्या पुरुषाचेच अधिक वर्णन या ओवीत ज्ञानेश्वर करीत आहेत.विषयभाेगात सुख नाही हे त्याला पूर्णपणे कळलेले असते. ज्ञानी पुरुषाच्या ठिकाणी विषयभाेगाची इच्छा नसते. ताे देहधारी असला तरी त्याने आपले विकार स्वाधीन ठेवलेले असतात...
ताे केवळ परब्रह्म। जया परमपुरुष ऐसें नाम । तें माझें निजधाम। हाेऊन ठाके।। 8.99मरणसमयी परमात्म्याचे चिंतन कसे करावयाचे याचा खुलासा भगवंत करीत आहेत. डाेळ्यांनी जे पहायचे, कानांनी ऐकावयाचे, वाणीने बाेलावयाचे ते सर्व मीच आहे, असे समजल्यावर जीवाला कशाचेही भय उरणार नाही. भगवंत सांगतात की, मन व बुद्धी जर खराेखरच माझ्या ठिकाणी लावशील ..
तैसें शरीर हाेये । जे वेळी कुंडलिनी चंद्र पिये। मग देहाकृती बिहे । कृतांतु गा।। 6.259कुंडलिनी शक्ती जागृत झाल्यावर याेग्याचे शरीर कशा प्रकारचे हाेते याचे वर्णन ज्ञानेश्वर स्वानुभवाने करीत आहेत.त्याचे शरीर चैतन्यरसाने ओतलेले असते. मूर्तिमंत शांतीच असे त्याचे स्वरूप असते. हे शरीर म्हणजे आनंदचित्रातील रंग, आत्मसुखाचे स्वरूप वा संताेषवृक्षाचे ..
म्हणाेनि हा काव्यां रावाे। ग्रंथगुरुवतीचा ठावाे।। एथाेनि रसां झाला आवाे। रसाळपणाचा।। (1.33)ज्ञानेश्वरांची ज्ञानेश्वरी हा भगवद्गीतेवर भावार्थमय असा भाष्यग्रंथ आहे. ही भगवद्गीता महाभारतात तत्त्वज्ञान सांगणारी म्हणून प्रसिद्ध आहे. या भगवद्गीतेचा ज्ञानेश्वरांनी स्वतंत्र गाैरव तर केला आहेच, पण ही गीता ज्या महाभारतात आहे त्या थाेर ग्रंथाची ..
तियें अवधान द्यावें गाेठी। बाेलिजेल नीट मऱ्हाटी। जैसी कानाचे आधीं दृष्टि । उपेगा जाये।। 7.206ज्ञानदेवांना मराठी भाषेचा लाेभ किती हाेता हे या ओवीवरून ध्यानात येते. या भाषेतील शब्दरूपी फळे अर्जुन चाखू लागल्यावर ताे स्वर्गसुखाला वाकुल्या दाखवू लागला. त्याच्या हृदयात श्रीकृष्णांविषयी प्रेम उचंबळून आले. या फळांचा स्वाद घेण्यासाठी त्याने ही रसाळ ..
परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा । साकांक्षु कां हाेय जैसा । तयाचि एका उद्देशा । लागाैनियां ।। (3.164)स्वधर्माचे आचरण कसे करावे याचे आणखी विवरण करताना श्रीकृष्ण म्हणतात की, जनकादिकांचे दाखले कशासाठी घ्यावेत? मी स्वत:च अजूनही कर्मयाेगी आहे. हे अर्जुना, तुझ्या ध्यानात आले नाही का? तसे पाहता मला काय कमी आहे? माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण झाल्या आहेत. मी ..
जैसें जीवनचि उदक। परि विषीं हाेय मारक। कां मिरयांमाजीं तीख। उंसीं गाेड।। (17.68)या सतराव्या अध्यायात सद्गुरूचे नमन झाल्यावर ज्ञानेश्वर सात्त्विक, राजस व तामस या सृष्टीचे वर्णन करीत आहेत. धड्यातील अक्षरे पाहून ज्याप्रमाणे लहान मूल लिहिते, त्याप्रमाणे शास्त्रांवर विश्वास ठेवणारा मनुष्य वागत असताे.यातील काेणी सत्त्वगुणी असताे, ..
माझिया सत्यवादाचें तप। वाचा केलें बहुत कल्प। तया फळाचें हें महाद्वीप। पातली प्रभु ।। 16.32या साेळाव्या अध्यायात ज्ञानेश्वर गीतेच्या आधाराने दैवी व आसुरी संपत्तीचे वर्णन करीत आहेत. संपत्ती कशाला म्हणतात हेही ज्ञानेश्वरांनी स्पष्ट केले आहे. एकमेकास पाेसणारे असे अनेक पदार्थ एकत्र आले की, त्याला संपत्ती म्हणतात. दैवी संपत्ती सुखाला उत्पन्न ..
वरी उपरिशाखांही पाठीं । येती फळभार जे किरीटी । ते ब्रह्मेशांत अणगटीं । काेंभ निघती ।। 15.199संसारवृक्षाचे सुरू असलेले वर्णन ज्ञानेश्वर आणखी पुढे करतात.समुद्र जसा कमी जास्त हाेत नाही, त्याप्रमाणे संसारवृक्ष अविनाशी असताे. ज्ञानी पुरुष दान करून पुण्य मिळवताे. त्याप्रमाणे संसारवृक्ष नाश पावून अविनाशी असताे. रथाचे चाकअतिवेगाने िफरत असता ते ..
कां सुकुळीनें आपुली। आत्मजा सत्कुळींचि दिधली। हें असाे लक्ष्मी स्थिरावली। मुकुंदीं जैसी ।। 16.83या साेळाव्या अध्यायात ज्ञानेश्वर गीतेच्या आधाराने दैवी व आसुरी संपत्तीचे वर्णन करीत आहेत. संपत्ती कशाला म्हणतात हेही ज्ञानेश्वरांनी स्पष्ट केले आहे. एकमेकास पाेसणारे असे अनेक पदार्थ एकत्र आले की, त्याला संपत्ती म्हणतात.दैवी संपत्ती सुखाला उत्पन्न ..
चित्त आराधी स्त्रियेचें । आणि तियेचेनि छंदे नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसें हाेय ।। 13.793ज्ञानाप्रमाणेच अज्ञानाचेही वर्णन ज्ञानेश्वर विस्ताराने का करतात हे आपण मागे पाहिले आहे.ज्ञानी माणसाच्या लक्षणांबरेाबर मूर्ख माणसाची लक्षणे रामदास का सांगतात हेही ध्यानात घेण्यासारखे आहे. दैवी संपत्तीप्रमाणे ज्ञानेश्वरांनी आसुरी संपत्तीचेही तसेच ..
वाचेसि अपवाडु। कानीं अनुघडु। पिंड गरुना माकडु। हाेईल हा ।। 13.569जन्म, मृत्यू, जरा, व्याधी यांचे स्मरण ज्ञानी माणसाला सतत कसे असते हे मागच्या ओवीत आपण पाहिले आता या ठिकाणी लाेक ज्याविषयी बेिफकीर असतात. अशा वार्धक्याविषयी ज्ञानेश्वर विस्ताराने सांगत आहेत.पुढे येणाऱ्या वृद्धत्वाविषयी माणसाने आधीच विचार करावा. दैवहीनांनी ..
अगा स्वधर्मु हा आपुला। जरी कां कठिणु जहाला। तरी हाचि अनुष्ठिला। भला देखें।। (3.219)भगवद्गीतेमध्ये स्वधर्म हा शब्द स्वकर्तव्य या अर्थाने आलेला आहे. आणि हे कर्तव्य इंद्रिये दमन न करता परमात्म्याकडे लावल्याने साध्य हाेईल. नाहीतर इंद्रियांची ओढ स्वाभाविकच बाह्य विषयांकडे असते.यामुळे आपल्या मनास संताेष हाेईल हे खरे, पण ते आपणांस कायमचे ..
तै आपण आंग आपण अलंकार। आपण हात आपण हतियार। आपण जीव आपण शरीर। देखे चराचर काेंदलें देवें ।। 11.215श्रीकृष्णांनी दिलेल्या दिव्य दृष्टीने अर्जुनाने विश्वरूप कसे पाहिले, काय काय पाहिले, याचेही वर्णन ज्ञानेश्वर विस्ताराने करतात.अर्जुनाने अनेक मुखे पाहिली.ही मुखे म्हणजे राजमंदिरे अथवा साैंदर्यलक्ष्मीची भांडारेच हाेती.आनंदाची उद्याने जणू काय बहरलेली ..
परि नवल बापा हे महामारी। इया नाम विश्वरूप जरी। हे भ्यासुरपणें हारी। भयासि आणि ।। 11.352विश्वरूपाच्या महामारीच्या दर्शनाने अर्जुन इतका व्याकूळ झाला हाेता की, ताे भीतीने कंपित झाला. तरी त्याच्या अंत:करणात भगवंतांविषयी अथांग प्रेम हाेते.ताे त्यांना म्हणाला, देवा, तुमचे हे रूप पाहून माझ्या डाेळ्यांचे भाग्य उदयास आले. तुमचे हे रूप पाहून ..
या उपाधिमाजीं गुप्त। चैतन्य असे सर्वगत। तें तत्त्वज्ञ संत। स्वीकारिती।। (2.126)इंद्रियांच्या विषयांत गुंतल्यामुळे आपण कसे भ्रांत हाेताे याचे विवेचन ज्ञानेश्वरमहाराज गीतेच्या आधाराने दर्शवीत आहेत.विषयांसारखे सुख नाही असे भासवणे हा इंद्रियांचा धर्मच आहे.पण वास्तविक पाहता या विषयांना मृगजळापेक्षा अधिक सत्यता नाही. म्हणून भगवान ..
म्हणाेनि सहजें सुनीळु। कृपामृतें सजळु। ताे वाेळला श्रीगाेपाळु। महामेघु।। ( 2.77)अर्जुनावर भगवंतांचे अतिशय प्रेम हाेते. ताे आपणांस ज्ञानी समजून भगवंतांना कितीही तत्त्वज्ञान सांगत असला, युद्धापासून निवृत्तहाेण्याच्या विचारात असला तरी भगवंतांचे माहात्म्य त्याने जाणले हाेते. श्रीहरी आपले पिता आहेत, सद्गुरू आहेत, असे म्हटल्याबराेबर ..
तुजशीं अंतराय हाेईल। मग सांगें आमचेें काय उरेल। तेणें दु:खें हियें ुटेल। तुजवीण कृष्णा।। (1.234)आपण युद्ध करणार नाही हे अर्जुनाने श्रीकृष्णांना अनेक प्रकारांनी समजावून दिले. अर्जुन स्वत:ला विचारी व शहाणा समजू लागला.काैरवांशी युद्ध करावयाचे आहे हे ताे विसरून गेला. स्वजनांचा मृत्यू डाेळ्यांपुढे येऊन त्याच्या ताेंडून शब्दही बाहेर ुटेनासा झाला. ..
तरी न्यून तें पुरतें। अधिक ते सरतें। करूनि घ्यावें हें तुमतें। विनवितु असें।। (1.80)ज्ञानेश्वरीचा एक विशेषच असा आहे की, तिचे वक्ते ज्ञानेश्वर यांचा नम्र भाव ठायी ठायी प्रकट झालेला दिसताे. हे नम्रत्च इतरत्र काेठेही दिसणार नाही.आधीच गीतातत्त्व परमगंभीर. या तत्त्वाचे आकलन वेदांनाही झालेले नाही.तेथे माझ्यासारख्या मतिमंदाला कसे साध्य ..
जैसें शारदियेचिये चंद्रकळे। माजीं अमृतकण काेंवळे। ते वेंचिती मनें मवाळें। चकाेरतलगें।। (1. 56)महाभारतातील गीतेवरील भाष्याचा आस्वाद किती आस्थेने व काेमल भावनेने घ्यावा याचे निदर्शन ज्ञानेश्वर महाराज वरील ओवीत करीत आहेत.हे करण्यापूर्वी ज्ञानेश्वर गीतेचाही महिमा गात आहेत.त्यांच्या मते श्रीकृष्ण व अर्जुन यांचा संवादरूप प्रसंग म्हणजे गीता हाेय. ..
आतां अभिनववाग्विलासिनी। जे चातुर्यकलाकामिनी। ते शारदा विश्वमाेहिनी। नमिली मियां।। (1.21)ज्ञानेश्वरमहाराज प्रत्येक अध्यायाच्या प्रारंभी नमन अथवा मंगलाचरण करतात. देव, देवता, ग्रंथ, सद्गुरु, श्राेते इत्यादींना उद्देशून ज्ञानेश्वरमहाराजांचे हे नमन असते.वस्तुनिर्देशरूप, नमस्काररूप आणि आशीर्वादरूप असे नमनाचे तीन प्रकार आहेत आणि हे तीनही ..
तेथ महेशान्वयसंभूतें। श्रीनिवृत्तिनाथसुतें। केलें ज्ञानदेवें गीते। देशीकार लेणें।। (18.1805)‘एक तरी ओवी अनुभवावी।’ या मालिकेतील ज्ञानेश्वरी मधील ही शेवटची ओवी आहे. विश्वरूप देवाला पसायदान मागितल्यावर ज्ञानेश्वर तृप्त झाले. ग्रंथ ज्यांचे जीवन आहे त्यांना सर्व विजय मिळावा अशी ज्ञानेश्वरांची विनंती ऐकून निवृत्तिनाथांनी ही विनंती मान्य केली ..
वांचूनि पढे ना वाची। ना सेवाही जाणे स्वामीची। ऐशिया मज ग्रंथाची। याेग्यता कें असे।। (18.1764)गुरूकृपेचे माहात्म्य सांगून झाल्यावर ज्ञानेश्वर अतिनम्रपणे आपल्या उणिवेचा उल्लेख करतात.गुरूकृपेने प्राप्त झालेले वैभव आपण ग्रंथरूपाने प्रकट केले हे खरे. पण आपली याेग्यता ती काेणती? ज्ञानेश्वर म्हणतात की, मी जरी काही शिकलाे नाही, माझे वाचन झालेले ..
परी गीता ईश्वरू भाेळा। ले व्यासाेक्तिकुसुममाळा। तरी माझिया दूर्वादळा ना न म्हणे कीं।। (18.1710)ज्ञानेश्वरीच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी गीतेचे व व्यासांचे माहात्म्य सांगताना वरील ओवी लिहिली आहे. गीतेच्या निमित्ताने ब्रह्म कानाने, मुखाने भाेगता येण्यासारखे झाले. श्रीकृष्णांच्या बाेलण्याला ग्रंथरूप देऊन व्यासांनी जगावर माेठाच उपकार केला आहे. ज्ञानेश्वर ..
तैसें गीतेचें हें दुभतें। वत्स करूनि पार्थातें। दुभीनली जगापुरतें। श्रीकृष्णगाय।। (18.1689) ज्ञानेश्वरीचा उपसंहार करताना ज्ञानेश्वर गीतारूपी प्रासादाचे विस्ताराने वर्णन करीत आहेत.गीतेचे सातशे श्लाेक सर्वच महत्त्वाचे आहेत. सूर्याला धाकटा व माेठा असे कसे म्हणता येईल? पारिजातकाच्या ुलांत जुनी व नवी असा भेद असत नाही. या गीताशास्त्रात श्रीकृष्णच ..
चंद्र तेथेें चंद्रिका। शंभु तेथें अंबिका। संत तेथें विवेका। असणें कीं जी।। (18.1632)गीतेच्या शेवटच्या अध्यायातील शेवटच्या श्लाेकावर ज्ञानेश्वर भाष्य करीत आहेत. हा श्लाेक असे सांगताे की, जिकडे याेगेश्वर कृष्ण व धनुर्धर पार्थ आहे तिकडे श्री, विजय, ऐश्वर्य, नीती, यांचे वास्तव्य असते. यावर ज्ञानेश्वर स्पष्टीकरण देताना विविध प्रकारचे ..
ऐसी गीता धनंजया । ऐकतया आणि पढतया। फळे महानंदें मियां। बहु काय बाेलाें।। (18.1538)गीतेच्या अठराव्या अध्यायाच्या शेवटी शेवटी गीतेची फलश्रुती आली आहे. श्रद्धायुक्त अंत:करणाने मत्सररहित हाेऊन जाे मला येऊन मिळेल त्याला सर्वकाही प्राप्त हाेईल. गीतेच्या श्रवणाने अंत:करण शुद्ध हाेईल.सर्व पापे नाहीशी हाेतील. अरण्यात अग्नी पेटल्यावर सर्व ..
मग सांवळा सकंकणु। बाहु पसराेनि दक्षिणु। आलिंगिला स्वशरणु। भक्तराजु ताे।। (18.1418)‘एकतरी ओवी अनुभवाची’ अशा जातीची वरील ओवी आहे.या अध्यायात अर्जुन व श्रीकृष्ण एकरूप झालेले दिसतात. देव अर्जुनाला सांगतात की, सर्व धर्मांचा त्याग करून तू मला एकट्यालाच शरण ये. मी तुला सर्व दाेषांतून मुक्त करीन. तू शाेक बिलकूल करू नकाेस. अरे अर्जुना, ..
वाचे बरवें कवित्व। कवित्वीं बरवें रसिकत्व। रसिकत्वीं परतत्व-। स्पर्शु जैसा।। (18.347)ज्ञानेश्वरांच्या साहित्यशास्त्राचे वा काव्यशास्त्राचे वर्णन करणारी ही एक प्रसिद्ध अशी ओवी आहे. ज्ञानेश्वर म्हणतात की, सर्व ॠतूंत शरदॠतू उत्तम. शरदॠतूतील चंद्र आणखी उत्तम आणि पाैर्णिमेचा याेग असेल तर उत्तमच हाेय.वसंतॠतूत ुललेल्या बागेत जावे. आणि ..
तैसें वेळे कृत्य पावे। तेथींचा मंत्रुही आठवे। परि व्यर्थ तें आघवें। विनियाेगेंवीण।। (17.352)सत्त्व, रज, तम या तीन गुणांचे वर्णन केल्यानंतर ज्ञानेश्वर गीतेच्या आधाराने ओम् तत् सत् या रूपाच्या ब्रह्माचे वर्णन करीत आहेत. हे परब्रह्म जगाचे उत्पत्तिस्थान व विश्रांतिस्थान आहे. जीवाने ब्रह्मास ओळखावे म्हणून या ब्रह्मास जे नाव दिले ते श्रुतीने ..
चाणक्यनीतीवाच्यार्थ : मेघातील पाण्यासारखे पाणी नाही, आत्मबळासारखे दुसरे बळ नाही, नेत्रज्याेतीसारखे दुसरे तेज नाही आणि अन्नासारखे प्रिय दुसरे काहीही नाही...
आंग बाेल माखूनि तपें। विकावया आपणपें। अंगहीन पडपे। जियापरी।। (17.246)शारीरिक तपाचे वर्णन केल्यावर ज्ञानेश्वर वाययीन तप वर्णन करतात.सत्य, प्रिय, हितकर, अभ्यास, स्वाध्याय म्हणजे वाड्मयीन तप हाेय.आपल्या बाेलण्याने इतरांस दु:ख हाेऊ नये असे त्यांचे बाेलणे असते. पाणी मुख्य झाडाला घातले तरी शेजारचे गवत आपाेआपच टवटवीत हाेते, ..
तरि एकु प्रियाेत्तमु। वांचाेनि वाढाें नेदी कामु। जैसा कां मनाेधर्मु। पतिव्रतेचा।। (17.171)सत्त्वगुणांचे माहात्म्य ध्यानात ठेवण्यासाठी ज्ञानेश्वर तम या गुणाचे विशेष वर्णन करतात. तमाेगुणी मनुष्य आदल्या दिवशी शिजविलेले अन्न किंवा अर्धवट शिजविलेले खाताे. पक्वान्नास घाण सुटेपर्यंत ताे हात लावत नाही. अन्न तयार हाेऊन पुष्कळ दिवस झाले की त्याला ..
पैं अहितापासूनि काढिती। हित देउनी वाढविती । नाहीं गा श्रुतीपराैती। माउली जगा।। (16.462)ज्ञानेश्वरांना वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता, महाभारत, व्यास, श्रीकृष्ण इत्यादीविषयी माेठा अभिमान आहे. एकदाच वेदांची उणीव दाखविताना ज्ञानेश्वर म्हणाले की, वेद कृपण आहेत. कारण ते तीन वर्णांच्याच कानी लागले. परंतु वरील ओवीत ज्ञानेश्वर वेदांना तीनही जगांची ..
अहा सांगतां वाचा रडे। आठवितां मन खिरडे। कटी रे मूर्खीं केवढे। जाेडिले निरय।। (16.421)आसुरी संपत्तीचे वर्णन करताना आपणांस किती अवघड हाेत आहे याचे ज्ञानेश्वर या ओवीत वर्णन करीत आहेत. हे असुर धनाच्या लाेभाने काय करीत नाहीत? यज्ञाचीदेखील नक्कल करतात. ज्याप्रमाणे दुभत्या गाईपुढे ती पान्हवण्यासाठी एक कृत्रिम वासरू उभे करतात, त्याप्रमाणे ..
तैसा विद्याविनाेदविभवें। देखे पुढिलांची दैवें। तंव तंव राेषु दुणावे। क्राेधु ताे जाण । (16.242)दैवी संपत्तीचे गुणवर्णन केल्यानंतर ज्ञानेश्वर तितक्याच विस्ताराने आसुरी संपत्तीचे वर्णन करीत आहेत. आसुरी संपत्ती वा अज्ञान यांचे विस्ताराने वर्णन का याचे उत्तर मागे तेराव्या अध्यायात आपण पाहिले आहे.दांभिकपणा, मस्ती, अभिमान, क्राेध, निष्ठुरपणा, अज्ञान ..
परि अहितीं काेपाेनि साेप। लालनीं मऊ जैसें पुष्प। तिये मातेचें स्वरूप। जैसें कां हाेय ।। 16.123आणखी काही दैवी गुणांचे वर्णन ज्ञानेश्वर गीतेच्या आधाराने करीत आहेत. जगाला सुख व्हावे म्हणून शरीराने, वाचेने, मनाने जे वागणे असते त्याला अहिंसा म्हणतात.कमळकलिका तीक्ष्ण असून मऊ असते. ते चंद्राचे तेज खरेच. पण ते सूर्यापुढे िफके असते. पाणी बुबुळाला ..
माझिया सत्यवादाचें तप। वाचा केलें बहुत कल्प। तया फळाचें हें महाद्वीप। पातली प्रभु ।। 16.32या ही ओवीत ज्ञानेश्वर आपल्या सद्गुरूंचे ममत्वाने वर्णन करीत आहेत. यांची स्तुती करण्यासाठी मध्यमा, पश्यंती, परा या वाणी समर्थ हाेत नाहीत. श्रीगुरूनाथा, तुमचे स्वागत कसे करावे ? दरिद्री पुरुषाला अमृताच्या सागराचे दर्शन झाले की ताे त्याला भाजीपाला ..
हें असाे स्वातीचें उदक। शुक्तीं माेतीं व्याळीं विख। तैसा सज्ञानांसी मी सुख। दु:ख ताें अज्ञानांसी ।। 15.420या संसार वृक्षाच्या ठिकाणी आपणच कसे भरून राहिलेलाे आहाेत. हे श्रीकृष्ण या ठिकाणी सांगत आहेत. आदित्याच्या ठिकाणचे तेज आपणच आहाेत. चंद्राचे शीतलत्व आणि अग्नीचा दाहकपणा आपणच आहाेत. श्रीकृष्ण म्हणतात की, मीच पृथ्वीवरील भूतांना धारण करताे. रसात्मक चंद्र ..
वरी उपरिशाखांही पाठीं । येती फळभार जे किरीटी । ते ब्रह्मेशांत अणगटीं । काेंभ निघती ।। 15.199संसारवृक्षाचे सुरू असलेले वर्णन ज्ञानेश्वर आणखी पुढे करतात.समुद्र जसा कमी जास्त हाेत नाही, त्याप्रमाणे संसारवृक्ष अविनाशी असताे. ज्ञानी पुरुष दान करून पुण्य मिळवताे. त्याप्रमाणे संसारवृक्ष नाश पावून अविनाशी असताे. रथाचे चाकअतिवेगाने िफरत असता ते ..
तरी घरीं मातापितरां। धड बाेली नाहीं संसारा। येर विश्व भरी आदरा। मूर्खु जैसा।। (18.595)या ओवीत ज्ञानेश्वर महाराज राजस कर्माचे वर्णन करीत आहेत.कर्माच्या फलाची इच्छा धरून अहंकारयुक्त अंत:करणाने आणि माेठ्या प्रयासाने जे कर्म करण्यात येते त्याला राजस कर्म म्हणतात. हा विचार स्पष्ट करण्यासाठी ज्ञानेश्वर नेहमीप्रमाणे दृष्टांत देत आहेत. एखादा ..
म्हणाेनि विश्वपण जावें । मग मातें घेयावें । तैसा नव्हे आघवें । सकटचि मी ।। 14.380ज्ञानेश्वरांच्या विशेष तत्त्वज्ञानाचे दर्शन घडविणारी ही ओवी आहे. ईश्वराचा व विश्वाचा संबंध कसा आहे हे या ओवीत ज्ञानेश्वर स्पष्ट करतात. विश्वाला वगळून परमात्मा शाेधावा हे ठीक नाही. विश्वासकटच परमात्म्याचा शाेध घेणे अगत्याचे आहे आणि असा शाेध गुणातीत ..
तया वेगळाचि काय प्रकाशें । ज्ञानित्व यावें असे । कायि जळार्णव पाउसें । साजा हाेय ।। 14.333देहाच्या विविध गुणांचे वर्णन ज्ञानेश्वर करीत आहेत. आणि ज्या श्रीकृष्णांच्या आधाराने ते हे निरूपण करतात त्यांच्या गर्जनेने माेराप्रमाणे अर्जुन अतिशय सुखावला. त्याने भगवंतांना प्रश्न विचारला, श्रीकृष्णा, तीन गुणांच्या पलीकडे काेण जाताे? त्याचे आचरण ..
म्हणाेनि जग पराैतें । सारूनि पाहिजे मातें । तैसा नाेहें उखितें । आघवें मीचि ।। 14.127जगाचे व आपले नाते कसे आहे हे या ठिकाणी भगवंत स्पष्ट करतात. सर्व जीवांची आई म्हणजे कारण मीच आहे आणि मीच बीजरूप पिता आहे. सर्व शरीरात मन, बुद्धी, चित्त, अहंकार, पंचमहाभूते ही सर्व एकच आहेत.देहामध्ये निरनिराळे अवयव नसतात का? तरी देह एकच असताे. त्..
अगा विश्वैकधामा । तुझा प्रसादचंद्रमा । करू मज पूर्णिमा । स्ूर्तींची जी ।। 14.23आपल्या नेहमीच्या प्रथेस अनुसरून ज्ञानेश्वर महाराज या चाैदाव्या अध्यायाच्या प्रारंभी सद्गुरूंचा जयजयकार करीत आहेत. ते म्हणतात की, चंद्र व सूर्य यांच्यातील तेज, गुरुनाथा, तुमच्यामुळे आहे. वायू तुम च्यामुळे हालचाल करताे. तुमच्या स्वरूपाचे वर्णन करणे ..
तेथ सुगरिणी आणि उदारे । रसज्ञ आणि जेवणारे । मिळती मग अवतरे । हातु जैसा ।। 13.1150या तेराव्या अध्यायात ज्ञानेश्वरांनी क्षेत्र, क्षेत्रज्ञ, ज्ञेय, अज्ञान, प्रकृती इत्यादीचे विस्ताराने वर्णन केले. शेवटी ब्रह्माचे वर्णन करताना ते म्हणतात की, ब्रह्म आकाशाहूनही माेठे आहे. या ब्रह्माच्या ठिकाणी साम्यासाम्य असा भेद उरत नाही. त्याला ..
माेराआंगी अशेषें । पिसें असती डाेळसें । परि एकली दृष्टि नसे । तैसें तें गा ।। 13.836मागच्या ओवीत अज्ञानी म ाणसाचा देवधर्म कसा व्यर्थ असताे, हे ज्ञानेश्वरांनी सांगितले. येथे त्याचे ज्ञान किती भ्रामक असते, याचे वर्णन आले आहे. एकांत, तपाेवने, पवित्र नद्या यांचाही त्याला कंटाळा येताे.लाेकांच्या गर्दीचे त्याला काैतुक वाटते. आत्म्याचा ..
चित्त आराधी स्त्रियेचें । आणि तियेचेनि छंदे नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसें हाेय ।। 13.793ज्ञानाप्रमाणेच अज्ञानाचेही वर्णन ज्ञानेश्वर विस्ताराने का करतात हे आपण मागे पाहिले आहे.ज्ञानी माणसाच्या लक्षणांबरेाबर मूर्ख माणसाची लक्षणे रामदास का सांगतात हेही ध्यानात घेण्यासारखे आहे. दैवी संपत्तीप्रमाणे ज्ञानेश्वरांनी आसुरी संपत्तीचेही तसेच ..
बेडूक सापचिया ताेंडी । जातसे सबुडबुडीं । ताे मक्षिकांचिया काेडी । स्मरेना कांही ।। 13.731अज्ञानी मनुष्य विषयसुखात किती रमून गेलेला असताे, याचे वर्णन आणखी ज्ञानेश्वर पुढे करतात. देह हाच आत्मा आहे, अशी त्याची समजूत असते.पूर्ण झालेल्या कर्माने ताे ुगताे व अपूर्ण राहिलेल्या कर्माची त्याला खंत वाटते. मंत्र-तंत्र करण्यात त्याला आनंद वाटताे. ..
निंदा माेटकी आइके । आणि कपाळ धरूनि ठाके ।। थेंबें विरे वारेनि शाेखे । चिखलु जैसा ।। 13.667ज्ञानाची अठरा लक्षणे सांगितल्यावर त्यावाचून जे उरते, ते अज्ञान म्हणून ज्ञानेश्वरांनी सांगितले आहे. ज्ञान एकदा स्पष्टपणे कळल्यावर त्याविरुद्ध असलेले अज्ञान आपाेआपच ध्यानात येते.दिवस संपल्यावर आपाेआपच रात्र येते. त्याप्रमाणे ज्ञान नसते, तेथे अज्ञान ..
जेथ नभाचेनि पाडें। समत्वा उणें न पडे। तेथ ज्ञान राेकडें। वाेळख तूं ।। 13.603पुढे केव्हातरी येणारे वृद्धत्व व राेग यांची जाणीव ठेवून ज्ञानी माणूस ऐन वयातच सावध हाेताे.हात लुळे पडतील हे लक्षात घेऊन ताे ते धड आहेत, ताेपर्यंतच सत्कृत्ये करील. मन वेडे हाेण्याआधीच आत्मज्ञानाचा विचार करावा. चाेर आपली संपत्ती नेतील, म्हणून आधीच ..
तरी स्वधर्मु एक आहे । ताे सर्वथा त्याज्य नाेहे। मग तरिजेल काइ पाहें । कृपाळूपणें ।। (2.182)आत्मतत्त्वाचे खरे स्वरूप अर्जुनाला श्रीकृष्णांनी समजावून सांगितले. या आत्मप्राप्तीची इच्छा विरक्त पुरुष वैराग्य धारण करून करतात. माेठेमाेठे मुनी ब्रह्मचर्यादि व्रते आजन्म आचरतात.आत्मस्वरूपाचे दर्शन झाल्यावर कित्येकजण संसाराचे भान विसरतात आत्मस्वरूपाची ..
माळियें जेउतें नेलें। तेउतें निवांतचि गेलें। तया पाणिया ऐसें केलें। हाेआवें गा ।। 12.120ज्ञानेश्वरी बहुजनांस प्रिय झाली याचे मुख्य कारण असे की, तिने काेणतेच कर्मकांड लाेकांच्या मागे लावलेले नाही.यज्ञयाग, पूजापाठ, तीर्थयात्रा, दानधर्म, व्रतवैकल्ये, सकाम भक्ती इत्यादींना दूर सारून ईश्वराच्या प्राप्तीचा सर्वांत सुलभ असा मार्ग ज्ञानेश्वर ..
जी तूं त्रिजगतिये वाेलावा। अक्षर तूं सदाशिवा। तूंचि सदसत् देवा। तयाही अतीत तें तूं ।। 11.513अर्जुनाचे मागील बाेलणे ऐकून खुणेनेच देव त्याला म्हणाले की, अर्जुना, या दाेन्ही सैन्यांचे आयुष्य संपले आहे असे मी तुला दाखविले. सर्व विश्वाचा मी संहार करीत आहे, असे काेठे म्हटले आहे? तरी ध्यानात ठेव की, उरलेले सर्व विश्व याेग्य काळी नाश पावणारच आहे.देवांचे ..
तरि हे गंधर्वनगरींचे उमाळे। जाण पाेकळीचे पेंडवळे। अगा चित्रींची फळें। वीर हे देखें ।। 11.464अर्जुन भीतीने ग्रस्त झाला आहे हे पाहून श्रीकृष्ण त्याला म्हणाले, अर्जुना, मी काळ आहे हे पक्के समज. जगाचा नाश करण्यासाठीच मी प्रकट झालाे आहे. चाेहाेंकडे माझीच ताेंड पसरलेली आहेत. हे ऐकून अर्जुन मनात म्हणाला की, हा रे! मी एका संकटाने ग्रासलाे हाेताे. ..
तरि तूं काेण कां येतुलीं। इयें भ्यासुरें मुख कां मेळविलीं। आघवांचि करीं परिजिलीं। शस्त्रें काह्या ।। 11.447भगवंतांचे विश्वरूप पाहून अर्जुन आश्चर्याने चकित झाला आहे.किंवा ज्ञानेश्वर म्हणतात त्याप्रमाणे येथे शांत रसाच्या घरी अद्भुत रस पाहुणचार घेण्यासाठी आला आहे. भगवंतांची हजाराे मुखे व त्यांची विक्राळ रूपे पाहून अर्जुन भीतिग्रस्त झाला आहे. याच मन:स्थितीत ..
माेटकें विश्वरूप डाेळां देखिलें। आणि सुखाचें अवर्षण पाडिलें। आतां जापाणीं जापाणीं आपुलें। अस्ताव्यस्त हेें ।। 11.381भगवंतांचे विराट विश्वरूप पाहून भांबावलेल्या अर्जुनाने त्यांची मनापासून स्तुती केली. ताे म्हणाला, देवा तुमचे हे अवाढव्य रूप पाहून माझे धैर्य नाहीसे झाले.तरी विश्वरूप दिसले हे काय थाेडे झाले? तुम्ही मला आपल्या बाेधातच गुंतवून टाकले आहे. माझा जीव विश्रांती ..
परि नवल बापा हे महामारी। इया नाम विश्वरूप जरी। हे भ्यासुरपणें हारी। भयासि आणि ।। 11.352विश्वरूपाच्या महामारीच्या दर्शनाने अर्जुन इतका व्याकूळ झाला हाेता की, ताे भीतीने कंपित झाला. तरी त्याच्या अंत:करणात भगवंतांविषयी अथांग प्रेम हाेते.ताे त्यांना म्हणाला, देवा, तुमचे हे रूप पाहून माझ्या डाेळ्यांचे भाग्य उदयास आले. तुमचे हे रूप पाहून ..
जंव तुझें रूप नाेहे दिठे। तंव जगासि संसारिकेंचि गाेमटें। आतां देखिलासि तरी विषयविटें। उपनला त्रासु ।। 11.321विश्वरूपाच्या दर्शनाने चकित झालेला अर्जुन भगवंतांना म्हणताे आहे की, देवा तुम्ही परब्रह्म आहात. तुम्ही ॐकाराच्या साडेतीन मात्रांच्या पलीकडचे आहात आपल्या ठिकाणचा शाेध वेद घेत आहेत. आपण आकारमात्राचे घर आहांत. विश्वरूपाची खारीण आहात.आपण अधिकारी, गहन ..
तैसाचि तया सुखानुभवापाठीं। केला द्वैताचा सांभाळु दिठी। मग उसासाैनि किरीटी। वास पाहलि।। 11.253अकराव्या अध्यायात अर्जुनाने आपल्या दिव्य दृष्टीने जेव्हा भगवंतांचे विश्वरूप पाहिले तेव्हा त्याच्या मनाची अवस्था काय झाली याचे माेठे प्रत्ययकारी वर्णन ज्ञानेश्वर येथे करीत आहेत.सर्व तेजांची बेरीज केली, तरी ते विश्वरूपाच्या तेजास पुर..
तै आपण आंग आपण अलंकार। आपण हात आपण हतियार। आपण जीव आपण शरीर। देखे चराचर काेंदलें देवें ।। 11.215श्रीकृष्णांनी दिलेल्या दिव्य दृष्टीने अर्जुनाने विश्वरूप कसे पाहिले, काय काय पाहिले, याचेही वर्णन ज्ञानेश्वर विस्ताराने करतात.अर्जुनाने अनेक मुखे पाहिली.ही मुखे म्हणजे राजमंदिरे अथवा साैंदर्यलक्ष्मीची भांडारेच हाेती.आनंदाची उद्याने जणू काय बहरलेली ..
ऐसा कृतकृत्य केला स्वामी। बहुवे लळा पाळिला तुम्हीं। दाविलें जें हरब्रह्मीं। नायकिजे कानीं।। 11.583आपल्या आग्रहासाठी भगवंतांनी विश्वरूप दाखविले हे पाहून अर्जुन चकित झालाच, पण त्याचे मन संकाेचाने अधिक भरून आले. देव किती माेठा, आपण किती लहान, आपण त्याच्याशी सलगी किती केली हे सर्व अर्जुनाने देवाला बाेलून दाखविले. या वेळी त्याच्या अंगावर अष्टसात्त्विकभाव ..
ताे कृपापीयूषसजळु। आणि येरु जवळां आला वर्षाकाळु। नाना श्रीकृष्ण काेकिळु। अर्जुन वसंतु ।। 11.113श्रीकृष्णांनी आपणांस त्यांचे विश्वरूप दाखवावे म्हणून अर्जुन किती व्याकूळ झाला आहे, हे आपण पाहिले. ताे पराेपरीने श्रीकृष्णांना विनंती करीत आहे आणि श्रीकृष्ण कृपामृताचे बिंदू हाेऊन त्याच्याकडे आकर्षित हाेत आहेत. परमात्मा आपलासा व्हावा म्हणून काकुळती, ..
तेणें माझा जी माेह जाये। एथ विस्माे कांहीं आहे। तरी उद्धरलाें कीं तुझे पाये। शिवतले आहाती ।। 11.68श्रीकृष्णांनी आपणांवर प्रसन्न व्हावे म्हणून अर्जुन नाना प्रकारांनी त्यांच्याशी सूत जुळवीत आहे.आपला अहंभाव कृष्णामुळे नष्ट झाला हे तर खरेच. पण याहीपूर्वी श्रीकृष्णांनी आपले रक्षण कसे केले याचा संदर्भ अर्जुन देऊ लागला. मागे एकदा पांडव लाक्षागृहात ..
कीं संजयाे दुखवलेनि अंत:करणें। म्हणतसे नवल नव्हे दैव दवडणें। हा जीवें धडसा आहे मी म्हणें। तंव आंतुही आंधळा ।। 10.329भगवद्गीतेत धृतराष्ट्राची भूमिका ही किती वेगळी आहे हे आपण मागे पाहिले आहे. श्रीकृष्ण व अर्जुन यांच्यांतील संवाद संजय धृतराष्ट्राला सांगत आहे, अशी मूळ कल्पना. पण हा संवाद ऐकताना संजय वारंवार राेमांचित झाला. त्या प्रेमात गुंतून गेला. त्याला असे वाटले ..
मी आघवियेचि सृष्टी। आदिमध्यांतीं किरीटी। ओतप्राेत पटीं। तंतु जेवी ।। 10.264आपण या सर्व सृष्टीत भरून कसे आहाेत, हे सांगताना श्रीकृष्णांनी आणि ज्ञानेश्वरांनी नेहमी - प्रमाणे दृष्टांत दिलेले आहेत. ज्याप्रमाणे वस्त्रांमध्ये आडवे व उभे म्हणजे ओतप्राेत एक सूत्रच भरलेले असते. त्याप्रमाणे सर्व जगाच्या प्रारंभी, मध्ये आणि शेवटी ..
इंद्रियांमाजीं करावें। मन तें मी हेें जाणावें। भूतांमाजीं स्वभावें। चेतना ते मी ।। 10.224अर्जुनाच्या प्रेमळ आग्रहामुळे भगवंत आपल्या विभूती विस्ताराने सांगत आहेत. ते म्हणतात की, अर्जुना, सर्व भूतांच्याअंत:करणातील आत्मा मी आहे.बारा आदित्यांतील विष्णू नावाची देवता मी आहे. तेजस्वी पदार्थांमध्ये सूर्य मी आहे.एकाेणपन्नास (49) मरुद्गणांत मरीची ..
आजि आयुष्या उजवण जाहली। माझिया दैवा दशा उदयली। जे वाक्यकृपा लाधली। दैविकेनि मुखें ।। 10.147या एका महत्त्वाच्या ओवीत भगवंतांचा उपदेश व बाेध ऐकून अर्जुन किती कृतार्थ झाला याचे माेठे सुरेख वर्णन आले आहे. अर्जुन म्हणताे की, आज माझे आयुष्य सफल झाले. दैवयाेगाने चांगले दिवस प्राप्त झाले. कारण देवाच्या मुखाने मी हा अमृतमय बाेध ऐकला.भक्तांचा आत्मा ..
जें जें भेटे भूत। तें तें मानिजे भगवंत। हा भक्तियाेगु निश्चित। जाण माझा ।। 10.118या दहाव्या अध्यायात श्रीकृष्ण आपल्या विभूतींचा परिचय करून देत आहेत. विविध अंगांनी झालेला विस्तार आणि बुद्ध्यादी विकार इत्यादी सर्व आपल्याच विभूती आहेत, हे सर्व जाणून सर्व प्राणिमात्रांत एक परमात्मतत्त्व पाहणे, हेच भक्तिमार्गाचे तत्त्व या ठिकाणी ..
तें चालतें ज्ञानाचे बिंब। तयाचे अवयव ते सुखाचे काेंभ। येर माणुसपण तें भांब। लाैकिक भागु ।। 10.77ेंअर्जुनाच्या प्रेमामुळे आपण बाेलते झालाे आहाेत, हे स्पष्ट केल्यानंतर भगवंत एकदम म्हणतात की, अर्जुना, तुझ्यापुढे मी उभा आहे म्हणून मी तेवढाच आहे असे समजू नकाेस. मी म्हणजे सर्व विश्व आहे.माझे हे रूप वेदांना जाणता आले नाही. मन व प्राण यांची गती चालेनाशी ..
तैसें नवमीं कृष्णाचें बाेलणें। ते नवमींचियाचिऐसें मी म्हणें। या निवाडा तत्त्वज्ञु। जया गीतार्थु हातीं ।। 10.39या अध्यायात ज्ञानेश्वर प्रारंभीच आत्तापर्यंत झालेल्या विषयांची उजळणी करीत असून नवव्या अध्यायात आपण काय स्पष्ट केले आहे हे सांगत आहेत.नवव्या अध्यायातील श्रीकृष्णांनी केलेला उपदेश सद्गुरुनाथा, मी अजाण असलाे तरी माझ्याकडून अशक्य असणार..
नमाे संसारतमसूर्या। अपरिमिता परमवीर्या। तरुणतरतुर्या। लालनलीला ।। 10.2प्रत्येक अध्यायाच्या आरंभी ज्ञानेश्वरांनी श्रद्धा व काव्य यांचा मेळ बसेल अशी उत्तम नमने वा मंगलाचरणे लिहिलेली आहेत.प्रत्येक अध्यायाचे नमन चिंतन करण्यासारखे आहे. संस्कृत शास्त्राप्रमाणे नमनाचे तीन प्रकार हाेतात. एक आशिरूप नमन. या नमनात इष्ट देवतेचे ..
आपल्या तरि झडझडाेनि वहिला निघ। इये भक्तीचिये वाटे लाग।। जिया पावसी अव्यं। निजधाम माझें ।। 9.516आपल्या उपदेशाचे सारच ज्ञानेश्वर या ठिकाणी अर्जुनास सांगत आहेत. हे जग कसे आहे व त्याचा काय विचार करावयास हवा याचे निदर्शन येथे केले आहे. भाेग्य विषय देहाच्या सुखासाठी असले तरी हा देह मात्र काळाच्या मुखात आहे असे मानावे.आपले मस्तक ताेडून कधी पायाच्या ..
या तैंसे माझिये भक्तीविण। जळाे तें जियालेपण। अगा पृथ्वीवरी पाषाण। नसती काई ।। 9.436आपल्या प्राप्तीसाठी भक्ताची जात अथवा त्याचे पूर्वकर्म आड येत नाही हे भगवंतानी सांगितले.त्याचप्रमाणेच आपल्या भक्तीशिवाय इतर सर्व व्यर्थ असते, हेही भगवंत वारंवार स्पष्ट करतात. माझ्या ठिकाणी भक्त मिळाला की त्याचे कुळ पवित्र हाेते. त्याच्या जन्माचे ..
म्हणवुनी नारायणा । कींव भाकिताें करुणा ।।1।।ज्याप्रमाणे देहाच्या रक्षणासाठी आवश्यक त्या बाबी केल्याच पाहिजेत.त्याप्रमाणे मानवतेच्या रक्षणासाठी देहाकडून आवश्यक ताे त्याग झालाच पाहिजे. देहाच्या रक्षणासाठी याेग्य ते व आवश्यक तेवढे खाणे पिणे घडायला हवे. मी काहीच खाणार-पिणार नाही..
येर मातें नेणाेनि भजन । तें वायांचि गा आनेंआन। म्हणाेनि कर्माचे डाेळे ज्ञान। ते निर्दाेष हाेआवें ।। 9.350परमात्म्याला विसरून इतर भावनेने त्याला भजल्यास कसे निष्फळ हाेते हे या ओवीत ज्ञानेश्वर सांगत आहेत.मागच्या ओवीत ते निर्देश करतात की, मला सर्व प्राण अर्पण करून जे माझी उपासना करतात, त्यांचे तितक्याच प्रेमाने मी करीत असताे. त्यांना जर माझ्या ऐक्याची ..
पैं परिसतु आहासि निकियापरी। तेंचि वक्तृवा वऱ्हाडीक करी।। एेंसे पुरस्कराेनि श्रीहर। आदरिलें बाेलाें ।। 9.238अर्जुन व श्रीकृष्ण ह्यांच्यातील अलाैकिक प्रेम वर्णन करणारी ही आणखी एक ओवी आहे. मागच्या ओवीत, अमृताचे भाेजन पुरे आता, असे काेणी म्हणेल काय? असा प्रश्न अर्जुनाने केला हाेता. हा प्रश्न ऐकून त्याला ऐकण्याची गाेडी लागली आहे, असे देवांना वाटले..
कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावे। तें तिंही वैकुंठचि केलें आघवें।। ऐसें नामघाेषगाैरवें। धवळलें विश्व।। 9.203आपण निराकार आहाेत, निर्गुण आहाेत, अव्यस्त आहाेत असे भगवंत अनेकदा सांगत असले तरी आपल्या भक्ताच्या लाेभासाठी आपणांस वारंवार सगुण रूप धारण करावे लागते, असाही निर्वाळा ते देताना दिसतात. माेक्षसुखाला तुच्छ मानणाऱ्या भक्तांच्या प्रेमासाठ..
किंबहुना भवा बिहाया। आणि साचें चाड आधी जरी मियां। तरि तूं गा उपपत्ती इया। जतन कीजे।। 9.140आपण व भूतसृष्टी यांचा असलेला व वरवर भासणारा संबंध अनेक प्रकारांनी समजावून सांगितल्यानंतर ज्ञानेश्वर म्हणतात की, एकच अभिप्राय वारंवार दृष्टांत देऊन तुला समजावून सांगू काय? अर्जुना, भूतांच्या व्यापाराला सूर्य निमित्तमात्र आहे.त्याचप्..
यालागीं मजपासूनि भूतें। आनें नव्हती हें निरुतें। आणि भूतांवेगळिया मातें। कंहीचं न मनीं हाे।। 9.88आपले व व्यक्त जगाचे नाते कसे अतूट आहे हे याही ओवीत ज्ञानेश्वर समजावून सांगत आहेत.माझ्याहून भूतसृष्टी निराळी नाही.आणि मी भूतसृष्टीहून निराळा नाही असे नीट ध्यानात ठेवावे. हे जग अव्यक्तपणात थिजल्यासारखेच असते. माझ्या इच्छेने ते विश्वर..
पाहें पां दूध पवित्र आणि गाेड। पासीं त्वचेचिया पदराआड।। परि तें अव्हेरूनि गाेचिड। अशुद्ध काय न सेविती।। 9.57ज्ञानेश्वरांची प्रसिद्धी त्यांनी दिलेल्या दृष्टांतांबद्दलही आहे.त्यांच्या दृष्टांताचे एक महत्त्व असे की, दृष्टांत उच्चारताच सिद्धांत आपाेआप ध्यानी येताे. दृष्टांत व सिद्धांत एकमेकांशी मिळूनच असतात. या ओवीत ज्ञानेश्वर सांगतात की, सर्वांच्या हृदयात ..
अर्थ बाेलाची वाट पाहे। तेथ अंभिप्रावाेचि अभिप्रायातें विये। भावांचा ुलाैरा हाेत जाये। मतीवरी।। 9.27आपण श्राेत्यांशी सलगी का करीत आहाेत याचा खुलासा ज्ञानेश्वर वारंवार वेगवेगळे दृष्टांत देऊन करीत आहेत. आपण निरूपण करताे ही श्राेत्यांचीच माेठी कृपा आहे असे ज्ञानेश्वर सांगतात. त्यांच्यामुळे आपण बाेलते झालाे हेही ते मान्य करतात. आपण अ..
तरी अवधान एकलें दीजे। मग सर्वसुखासि पात्र हाेइजे। हे प्रतिज्ञाेत्तर माझें। उघड अइका।।9.1नवव्या अध्यायातील ही पहिलीच ओवी अतिशय महत्त्वाची असून ज्ञानेश्वरीची अनेक वैशिष्ट्ये स्पष्ट करणारी आहे. इतर अध्यायांत ज्ञानेश्वरीची अनेक नमने अर्थगर्भ व रसाळ अशी आहेत; पण या ठिकाणी ज्ञानेश्वरांनी सद्गुरुनाथांना, विशेष म्हणजे श्राेत्यांना ..
तंव एकें ब्रह्मत्वा जाइजे। आणि एकें पुनरावृत्ती येइजे। परी दैवगत्या जाे लाहिजे। देहांती जेणें।। 8.246देह साेडल्यानंतर याेग्याने काेठे जावयाचे या संबंधी अनादि असे दाेन मार्ग आहेत. असे मागच्या ओवीत सुचविले आहे. एक ब्रह्माकडे नेणारा मार्ग व दुसरा ब्रह्मापासून दूर नेणारा मार्ग. आपल्या हितासाठी परमेश्वरप्राप्तीचा मार्ग काेणता व प्रपंचाचा मार्ग काेणता, ..
ऐसें जें हे शरीर। तें ते न पवतीचि पुढती नर। जे हाेऊनि ठेले अपार। स्वरूप माझें।। 8.151आपल्या भक्ताचे रक्षण आपण कसे करताे हाच विषय याही ओवीत चालू आहे. भक्ताच्या मरणकाळी आपण यावे व त्याला आत्मसात करावे असेच काही नाही. माझा भक्त मरणाआधीच प्रेमभक्तीच्या आधारे मला सहजच मिळालेला असताे. चंद्राचा प्रकाश पाण्यात पडला असला तर..
म्हणाेनि प्रणवैकनाम । हें एकाक्षर ब्रह्म । जाे माझें स्वरूप परम । स्मरतसांता।। 8.118याेगी ब्रह्मरूप हाेताे म्हणजे काय हाेताे हे स्पष्ट करताना भगवान म्हणतात, प्रणव म्हणजे ॐकार असून त्याचे स्वरूप एकाक्षरी ब्रह्मासारखेच आहे. याची प्राप्ती हाेण्यासाठी मनाची बाहेरची धाव सर्वथा नाहीशी करावी.हृदयाच्या डाेहातच बुडून राहाव..
ताे केवळ परब्रह्म। जया परमपुरुष ऐसें नाम । तें माझें निजधाम। हाेऊन ठाके।। 8.99मरणसमयी परमात्म्याचे चिंतन कसे करावयाचे याचा खुलासा भगवंत करीत आहेत. डाेळ्यांनी जे पहायचे, कानांनी ऐकावयाचे, वाणीने बाेलावयाचे ते सर्व मीच आहे, असे समजल्यावर जीवाला कशाचेही भय उरणार नाही. भगवंत सांगतात की, मन व बुद्धी जर खराेखरच माझ्या ठ..
जें अपत्य थानीं निगे। तयाची भूक ते मातेसीचि लागे। एऱ्हवीं तें शब्दें काय सांगे। मग स्तन्य दे येरी।। 8.13प्रत्येक अध्यायाची सुरुवात ज्ञानेश्वर बहुधा नमनाने करतात.या नमनात कधी गुरूंची, कधी श्राेत्यांची, कधी श्रीकृष्णांची स्तुती असते. या आठव्या अध्यायांत श्रीकृष्ण व अर्जुन यांच्यातील प्रेमाचे सुंदर वर्णन आले आहे.प्रारंभीच अर्जुन म..
तियें प्रमेयाचीं हाे कां वळलीं। कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं। मग तैसींच कां घाेळिलीं। परमानंदे।। 7.188अर्जुनाच्या मनातील संमाेह दूर करण्यासाठी भगवान सांगतात की, यापूर्वी हाेऊन गेलेले सर्व प्राणी व वर्तमानकाळी असणारे सर्व प्राणी यांच्यांत सर्वत्र मीच आहे आणि पुढे जे प्राणी निर्माण हाेतील तेही माझ्यापासून वेगळे असणार नाहीत. अशा रीतीन..
हें समस्त श्रीवासुदेवाे। ऐसा प्रतीतिरसाचा बाेतला भावाे। म्हणाेनि भक्तांमाजीं रावाे। आणि ज्ञानिया ताेचि।। 7.136ज्ञानी आणि भक्त यांचे वर्णन करताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, या सर्व विश्वात एक श्रीवासुदेवच भरलेला आहे, अशी अनुभूती ज्ञानी भक्तांना येते. असा हा पुरुष सर्व ज्ञानी पुरुषांत व भक्तांत श्रेष्ठ . या पुरुषाला अनेक जन्म झाल्यानंतर माझा साक्षात्क..
जाे श्रुतिगाैरवाच्या मांडवीं । काम सृष्टीचा वेलु वाढवी। जंव कर्मफळेंसि पालवी । अपवर्गीं टेंके।। 7.50प्रकट झालेले जग आणि आत्मतत्त्व यांचा संबंध मागच्या ओवीत ज्ञानेश्वरांनी स्पष्ट केला आहे. आता हाच विचार ते आणखी काही दृष्टांत देऊन स्पष्ट करीत आहेत. गीतेच्या आधाराने ते म्हणतात की, पाण्याच्या ठिकाणचा रस मीच आहे.वायूच्या ठिकाणी असलेला स्पर्श आणि चंद्राचा ..
ते सूक्ष्म प्रकृति काेडें । जैं स्थूळाचिया आंगा घडे। तैं भूतसृष्टीची पडे। टांकसाळ।। 7.22श्रीकृष्णांचा उपदेश ऐकून अर्जुनाचे मन बरेच तयार झाले आहे असे समजून भगवान त्याला आता ज्ञानविज्ञान समजावून सांगत आहेत. विज्ञान म्हणजे प्रपंचज्ञान. हे नाना पदार्थ, नाना गुणधर्म यांनी नटलेले आहे. ज्ञान प्राप्त झाले असता इतर जाणीव उरत नाही. विचार स्थिरावताे.ज्ञान ..
तैसी दशेची वाट न पाहतां। वयसेचिया गांवा न येतां। बाळपणींच सर्वज्ञता। वरी तयातें ।। 6.453श्रीकृष्णांच्या कृपेमुळे अर्जुनाला कर्मयाेगाचे व मनाच्या सामर्थ्यांचे महत्त्व कळले.मन हे स्वभावत: चंचल असल्यामुळे त्याला अभ्यासात गुंतविले की, ते तेथेच स्थिर हाेते. मग त्याला परमात्मा दूर रहात नाही.या मनाचे व याेगाचे महत्त्व असे आहे की, इंद्रादि ..
म्हणाेनि आपणपां विश्व देखिजे। आणि आपण विश्व हाेईजे। ऐसें साम्यचि एक उपासिजे। पांडवा गा।। 6.409या अध्यायातील कर्मयाेग अतिशय सुलभ असा आहे.काम-क्राेध दूर करून इंद्रियांचा निग्रह करावा. मग वैराग्य प्राप्त झाले की, बुद्धी माेठ्या सुखाने धैर्याच्या वाड्यात नांदू लागते.मनाला हळूहळू परमात्ममंदिरात स्थान मिळेल.आत्मप्राप्तीचा हा साेपा मार्ग अर्जुना, ..
तया ध्वनीताचें केणें साेडुनी। यथार्थांची घडी झाडुनी। उपलविली म्यां जाणुनि। ग्राहीक श्राेते।। 6.292श्रीकृष्ण व अर्जुन यांच्यातील प्रेमाच्या विविध छटा ज्ञानेश्वर वर्णन करतात. याेगासारखा अवघड विषय, कुंडलिनीचे अगम्य माहात्म्य ऐकण्यासाठी श्राेता म्हणून श्रीकृष्णांसमाेर अर्जुन आहे. या ओवीत ज्ञानेश्वर म्हणतात, की आपले श्रवण करण्यासाठी हे एक चांगले ..
नागिणींचे पिलें । कुंकुमें नाहलें । वळण घेऊनि आलें । सेजे जैसें ।। 6.22मूळ भगवद्गीतेत ारसा नसलेला एक विषय अतिशय प्रेमाने ज्ञानेश्वर महाराज येथे वर्णन करतात. गीतेत याेगशास्त्र आहे, पण कुंडलिनीयाेग ही केवळ नाथपंथाची व ज्ञानेश्वरांची देणगी आहे.कुंडलिनी ही एक दैवी शक्ती मानली गेली आहे.आपल्या शरीरात मानल्या गेलेल्या सहा ..
देवकीया उदरीं वाहिला । यशाेदा सायासें पाळिला । शेखीं उपेगा गेला। पांडवांसी।। 6.137श्रीकृष्ण व अर्जुन यांच्या प्रेमातील अनेक बारकावे ज्ञानेश्वरांनी माेठ्या मार्मिकतेने दाखविले आहेत.अर्जुनाचीच स्तुती करताना श्रीकृष्णांना आनंद हाेताे. आणि हा अर्जुन कसा? तर वारंवार शंका घेणारा, श्रीकृष्णांनाच ज्ञान शिकवू पाहणारा. पण..
जयाचें नांव तीर्थरावाे । दर्शनें प्रशस्तीसि ठावाे । जयाचेनि संगें ब्रह्मभावाे । भ्रांतासही ।। 6.102आत्मज्ञान प्राप्त झालेल्या माणसाचे वर्णन ज्ञानेश्वरांनी याही ठिकाणी केले आहे.त्याने आपल्या मनास जिंकलेले असते. त्याच्या सर्व इच्छा तृप्त झालेल्या असतात.या पुरुषाला परमात्मा स्वत:पासून दूर आहे, वेगळा आहे असे वाटत नाही. साेन्यातील ही..
म्हणूनि अग्निसेवा न सांडितां। कर्माची रेखा नाेलांडितां । आहे याेगसुख स्वभावता । आपणपांचि।। 6.51स्वभावत:च आत्मसुख देणारा कर्मयाेग कसा आहे हे सांगताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की, अग्निहाेत्रादि नित्यकर्मे न साेडता, आचारधर्माची मर्यादा न ओलांडता या कर्मयाेगाचे आचरण करावयास हवे. याेगी आणि संन्यासी हे दाेन्ही एकच असल्याचे ज्ञानेश्वरां..
जे अमृताची बाेतली । कीं प्रेमचि पिऊन मातली। म्हणाेनि अर्जुनमाेहें गुंतली । निघाें नेणें ।। 5.172या ओवीचा सरळ भावार्थ पाहण्यापूर्वी एका मार्मिक अंगाचा थाेडासा विचार करू.आपण नेहमी असे समजताे की, युद्धभूमीवर सगेसाेयरे पाहून अर्जुनाच्या मनास माेह निर्माण झाला. पण हा माेह खरे पाहता काेणाला निर्माण झाला हाेता? अर्जुनाच्या मनात माेहाच्या ..
तैसा मनाचा मारू न करितां । आणि इंद्रियां दु:ख न देतां। एथ माेक्षु असे आयता । श्रवणाचि माजि।। 4.223या एका महत्त्वाच्या ओवीत ज्ञानेश्वरमहाराज माेक्ष कशात आहे, याचे विवरण करीत आहेत.ज्ञानेश्वर व त्यांचे अनुयायी यांची माेक्षकल्पना अगदी स्वतंत्र आहे.या जगातील सर्व वस्तूंचा त्याग करावयाचा आणि परमात्म्याला जाऊन मिळावयाचे ही रुढ माेक्षक..
