फार प्राचीन काळी कपिल मुनींनी सकळ विश्वातील प्रत्येक जीव हा सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांनी बनलेला आहे असे मत मांडले व ते आजही भारतीय संस्कृतीत सर्वमान्य आहे.या तिन्ही गुणांना मिळून त्रिगुण म्हणतात. प्रत्येक जिवंत वस्तूत मग ताे पशू, पक्षी वा माणूस ..

मनुष्यदेह आणि अर्थातच त्यातील मन हे स्वतंत्र असते. स्वत:चा वेगळा विचार करू शकते.क्वचित काही वेळा एखाद्या शारीरिक व्यंगामुळे त्याच्यावर बंधने येऊ शकतात.पांगळा माणूस चालू शकत नाही, तर थाेट्या माणसाला दुसऱ्या माणसाला हात देता येत नाही.मुक्याला बाेलणे, ..

आत्म्याच्या अनेकविध गुणांचे वर्णन सांगताना श्रीसम र्थ म्हणतात की वेद, शास्त्रे आणि पुराणे यांचा अर्थ, बाह्यांतरी दृष्टीला न पडता मनाेमनी गुप्तपणे चालणारा परमार्थ आणि सर्वज्ञ झाल्याम ुळे प्राप्त हाेणारे सामर्थ्य हे आत्म्याचेच गुण आहेत.परमार्थमार्गातील ..

मात्र ज्यांच्या अंतर्यामी संशय आणि संभ्रम असताे, त्यांना हे काेडे उलगडत नाही व ते भ्रमाने परब्रह्माऐवजी ऐहिकालाच शाश्वत समजून स्वत:चाच घात करीत असतात.अशांना हा परब्रह्माचा अवघड चक्रव्यूह पार करणे अश्नय नसले तरी अवघड असते.अशा माणसांना ऐहिकाच्या भीडेमुळे ..

बाराव्या दशकातील ‘उत्तम पुरुष निरूपण’ हा दहावा समास अतिशय मनाेज्ञ व लाेकप्रिय आहे.आदर्श उत्तम पुरुष कसा असावा, याचे सांगाेपांग विवरण श्रीसमर्थांनी या समासात केले असून त्यातील प्रत्येक ओवी मुळातूनच सर्वांनी वाचून आचरणात आणण्याजाेगी आहे. जगामध्ये ..

आधुनिक जीवनात यशस्वी कसे व्हावे याची डेल कार्नेगीसारख्या लेखकांनी लिहिलेली पुस्तके बेस्ट सेलर म्हणून लक्षावधी प्रतींच्या खपांचा विक्रम करत असतात.त्यात जे सांगितलेले असते त्याहूनही श्रेष्ठ अशी जीवनात कसे यशस्वी व्हावे यांची श्रीसमर्थांनी दिलेली शिकवण ..

या समासाच्या पूर्वार्धात देहातीत अवस्थेतही संत करीत असलेला कृपावर्षाव आणि सगुणभजनाची आवश्यकता सांगितल्यानंतर उत्तरार्धात श्रीसमर्थ हे भजन कसे काेणत्याही इच्छाप्राप्तीसाठी केलेले नसावे म्हणजेच निष्काम असणे कसे महत्त्वाचे आहे हे विशद करीत आहेत. निष्काम ..

अशा रीतीने मूळ शरीरे निर्माण करून मग शरीरापासून शरीरे हाेत हा विश्वाचा विस्तार ब्रह्मदेवाने केला आणि त्यात जाणते व नेणते म्हणजे ज्ञानी व अज्ञानी दाेन्ही प्रकारचे प्राणी निर्माण झाले. सृष्टी कशी निर्माण झाली ही श्राेत्यांची शंका अशी सविस्तरपणे निरसन ..

ब्रह्मदेवाला चार ताेंडे आणि विष्णूला चार हात, तर शंकराला तीन डाेळे असे आम्ही ऐकताे खरे; पण त्याचा प्रत्यय तर येत नाही.मूळ मायेतून नंतर अलीकडे देव निर्माण झाले असे सांगतात; पण मग मूळमाया काेणी निर्माण केली याचा खुलासा नकाे का? मूळ मायेतून गुणक्षाेभिणी ..

हे उत्तर सिद्धांतरूप, निष्कर्षरूप समजले पाहिजे. वृत्ती जसजशी विशाल हाेऊन ब्रह्माला सामावण्याचा प्रयत्न करील तसे ब्रह्माच्या अमर्याद स्वरूपामुळे वृत्ती ाटून आत्मस्वरूपात वितळून जाते असे सांगून श्रीसमर्थ म्हणतात की, अशा वेळी निर्गुण ब्रह्माचे खरे ..

म्हणजेच जाणतेपणाने, हेतूपूर्वक झालेली हालचाल म्हणजेच जाणीव हा सत्वगुणाचा प्रत्यय हाेय. गुरूवर्य बेलसरे यांनी याचे विवेचन करताना श्रीसमर्थांची तुलना उत्क्रांतवादी विचारवंतांशी केली असून, हे जाणते चळण म्हणजेच आधुनिक विचारसरणीतील ‘‘पर्पजुल मूव्हमेंट’’ ..

स्वरूप हे शब्दांच्या पलिकडे असल्याने अन्वय आणि व्यतिरेक या शब्दार्थावर आधारित तर्कशास्त्राच्या पद्धती ते जाणण्यासाठी उपयाेगी पडत नाही. ज्ञानसंपादनाची सुरुवात शब्दांपासून हाेते हे खरे असले तरी शब्दार्थ ही पहिली पायरी आहे. शब्दांपासून येणाऱ्या ज्ञानाला ..

काेणतीही उपमा न जुळणारे, कशावरही अवलंबून नसणारे व काेणती अपेक्षा नसणारे असे ते परब्रह्म निराेपम्य, निरालंब व निरापेक्षा आहे.ते निरंजन म्हणजे सर्व प्राणी व माणसांपासून मुक्त निरंतर म्हणजे सलग सर्वव्यापी आणि निर्गुण म्हणजे गुणाशिवायचे आहे. आसक्ती ..

आपला देह म्हणजेच आपण अशा देहबुद्धीने आपण प्रपंची लाेक वागत असताे आणि त्यामुळे देहाच्या दु:खाने दु:खी हाेत असताे. परब्रह्म देहातीत आहे.तेव्हा त्याला जाणण्यासाठी आपणही स्वत:च्या देहापलीकडे जाऊन देहातीत व्हावयास हवे.मी देह आहे ही भावना टाकून दिली की ..

आणि या सर्वांहून विशाल आणि ज्याला काेणतीही मर्यादा किंवा उपाधी नाही ते चिदाकाश आहे. त्याचप्रमाणे सर्व उपाधीहून वेगळे निर्मळ, विमळ आणि अमर्यादित असे जे परब्रह्माचे स्वरूप आहे त्याला निर्मळात्मा, परेश आणि परमेश्वर म्हणतात.अर्थात ही चारही आकाशे वेगवेगळी ..

भाग्याने व पूर्वपुण्याईमुळे मिळणारा मनुष्यजन्म प्राप्त हाेऊनही जर विवेकाने आत्म ज्ञान प्राप्त केले नाही तर ताे वाया घालविला असे हाेते. अज्ञानपणातच मृत्यू पावल्यावर मग पुन्हा अस्वल, माकड, कुत्रा, सरडा, बेडूक अशा नीच याेनीत पुढील जन्म मिळताे व हाल ..

कारण त्याने कितीही श्रवण, मनन केले; अगदी संतांकडून निरूपण ऐकले तरी त्याला त्याची काहीही उमज पडत नाही. त्या सदुपदेशाचा त्याच्या मूढ मतीवर आणि मंद बुद्धीवर काहीही परिणाम हाेत नाही आणि त्याला परमार्थाचा मार्गही दिसत नाही. मग त्यात प्रगती हाेण्याची ..

सत्पुरुषावर एकाग्र चित्ताने पूर्ण श्रद्धा ठेवून त्याचा उपदेश आचरणात आणला तर निश्चितपणे लाभ हाेताे. पण अनेकदा साधकाचे चित्त एकाग्र न हाेता ते दुश्चित्त हाेते. दुश्चित्तपणा म्हणजे अनिश्चितता, अश्रद्धा, अस्थिरता आणि अविश्वास हाेय. अशा दुश्चित्त वृत्तीमध्ये ..

आतापर्यंत जे पंचमहाभूतांच्या सूक्ष्म रूपाचे वर्णन केले तेव्हा हे दिसणारे विशाल ब्रह्मांड अस्तित्वातही आलेले नव्हते. त्यामुळे तेव्हा मायेच्या भ्रमाने येणारी अविद्या अस्तित्वात नव्हती. मायाअविद्येचे बंड हे अलीकडील आहे असे श्रीसमर्थ म्हणतात. तेव्हा ..

ब्रह्मस्वरूपाचाच मूळमाया हा भाग आहे.त्यामुळे मूळमायासुद्धा ब्रह्माप्रमाणेच निर्गुण आहे.मग ही पंचमहाभूते कशी निर्माण झाली आणि त्या पंचमहाभूतांचे सूक्ष्म स्वरूप व परस्परसंबंध विशद करणारा हा चाैथा ‘सूक्ष्मपंचभूतेनिरूपण’ समास आहे.मूळमायेच्या पाेटी माया ..

आता या सर्व प्रश्नांना श्रीसमर्थ उत्तर देण्यास या समासात सुरुवात करतात आणि पुढील समासात ही सूक्ष्म आशंका पूर्णपणे नाहीशी करण्याचे निरूपण पूर्ण करतात.साेने आणि त्याचे दागिने ही उपमा येथे यथार्थ नाही. कारण साेने हे व्यक्त दृश्य व अपूर्ण आहे आणि ब्रह्म ..

त्याचप्रमाणे या सकल जगाचा आणि जगदीश्वराचा संबंध आहे.संपूर्ण जग निर्माण करणारा जगदीश त्या जगाचा निर्माता आहे; पण त्या जगाचा भाग नसून स्वत: वेगळाच आहे. जग हेच जगदीश आहे, असे म्हणणे मंदबुद्धीचे आणि अज्ञानाचे लक्षण आहे. सर्व विश्वसृष्टी ही त्या भगवंताची ..

शास्त्री, पंडित, ऋषी मुनी यांचीही प्रत्येकाची देवाच्या स्वरूपाविषयी वेगवेगळी, परस्परविराेधी आणि ठाम मते असतात. या मतमतांच्या गलबल्यात भक्ती लांब राहून अभिमान आणि आढ्यतेमुळे भांडणेसुद्धा निर्माण हाेतात. म्हणजे परमेश्वर प्राप्ती व्हावी म्हणून विषयवासना ..

आपण नेहमी ‘‘विनादैन्येन जीवनम् । विनायासेन मरणम्।।’’ म्हणजे दैन्याशिवाय जगणे आणि बिनत्रासाचे मरणे अशी सफल जीवनाची व्याख्या करताे. शिवाय मृत्यू येताना ताे उत्तरायणात, शुक्ल पक्षात आणि दिवा तेवत असलेल्या घरात दिवसा यावा म्हणजे पुण्य फळाला आले असेही ..

केवळ अद्वैतग्रंथ हेच परमार्थ साधून देण्यास सागरातील नाैकेप्रमाणे उपयुक्त ठरताे. प्रापंचिक, नवरसात्मक अशा अन्य ग्रंथांचा यासाठी उपयाेग हाेत नाही. म्हणून त्यांना परमार्थी माणसाने वर्ज्य समजावे. अद्वैतग्रंथांनी काय साध्य हाेते हे सांगताना श्रीसमर्थ ..

श्रवणाचे महत्त्व मागील समासात वर्णन केल्यानंतर श्रवण करावे हे खरे; पण काय श्रवण करावे याचे मार्गदर्शन श्रीसमर्थ या नवव्या समासात करीत आहेत. केवळ काहीही ऐकणे हे श्रवण त्यांना अपेक्षित नाही. तर ज्याच्या याेगाने परमार्थ साधेल असे आणि केवळ असेच श्रवण ..

श्रवणाने ऐहिक माेह आणि दृश्य जगाची मायाममता कमी हाेऊन परमात्मप्राप्तीचा निश्चय दृढ हाेताे. मनातील संभ्रम, शंका आणि संशय नष्ट हाेऊन आपले अवगुण आपल्यालाच समजून येतात. त्यामुळे त्यांचा त्याग करून सद्गुण अंगी बाणण्याचा प्रयत्न सुरू हाेताे. देहबुद्धीचे ..

हे सांगताना श्रीसमर्थ आणखीच राेखठाेकपणे आपले विचार सांगतात. ते म्हणतात की, काही वेळा सिद्ध पुरुषाला आपण साधन केले तर सिद्धपणा निघून जाईल अशी उगीचच पाेकळ भीती निर्माण हाेते आणि त्यामुळे त्याला साधना आवडेनाशी हाेती आणि तेथूनच त्याच्या अधाेगतीला सुरुवात ..

कारण या संभ्रमाचे मूळ देहबुद्धीत आहे; पण जेथे देहबुद्धी सुटली तेथे हा संशय संपून गेल्याने मुक्त का बद्ध हा विचारही उरत नाही. मी मुक्त झालाे आहे अशी जाणीव ज्याला राहते त्याला मुक्त कसे म्हणणार? ताे बद्धच समजला पाहिजे. कारण स्वस्वरूपात विलीन हाेऊन ..

आपणासारख्या सर्वसामान्य प्रपंची लाेकांना नेहमी जाे प्रश्न पडताे ताेच श्राेत्यांच्या द्वारे विचारून या सहाव्या ‘‘बद्धमुक्तनिरूपण’’ समासाचा प्रारंभ हाेताे. एखाद्या सत्पुरुषाचे विचार ऐकले, नामस्मरण केले की आपले मन परमार्थाकडे ओढ घेऊ लागते. पण, प्रपंच ..

विमलब्रह्म निरूपण’ या चाैथ्या समासात श्रीसमर्थांनी शुद्ध परब्रह्मस्वरूप पुन्हा विस्तृतपणे सांगितले आहे. श्रीज्ञानेश्वर माऊली, तुकाराम महाराज, श्रीनामदेव या संतांनी वैराग्य आणि परमार्थावर भर दिला, तर श्रीसमर्थांनी स्वत: प्रपंचाबाहेर असूनही प्रपंच ..

या समासात शुद्ध ब्रह्माचे अतिशय तर्कशुद्ध निरूपण श्रीसमर्थांनी केलेले आहे. तर्कशास्त्रा प्रमाणे एखादी गाेष्ट सिद्ध करावयाची असल्यास आधी तिच्यावरील आक्षेप सांगावयाचे; मग ते आक्षेप खाेडून काढून अंतिम निष्कर्षाला यावयाचे अशी जी शास्त्रीय पद्धत आहे, ..

जे गुप्त असे ब्रह्मज्ञान मिळविण्यासाठी अनेक शास्त्रांचा अभ्यास करण्याचे कष्ट करावे लागतात, ते ज्ञान सद्गुरूच्या कृपेने आणि सहवासाने काहीही श्रम न पडता सुलभ रीतीने आणि संपूर्णपणे साधकाच्या पदरात पडते, एवढे सद्गुरूचे अलाैकिक महत्त्व आहे. श्रीसमर्थांच्या ..

तेथे प्रपंच सुटत आलेला असताे; पण पुरता सुटलेला नसताे आणि परमार्थ पूर्ण साधलेला नसला तरी ती प्रक्रिया सुरू झालेली असते. तुर्यावस्था पार करणे म्हणजेच सत्य ज्ञान स्थिरावणे हाेय. तुर्यावस्थेमधील अनुभवांचे वर्णन शब्दांच्या माध्यमातून व्यक्त करता येते; ..

त्यायाेगे त्याला स्वत:च्या खऱ्या स्वरूपाचा शाेध घेण्याची तळमळ उत्पन्न हाेईल आणि त्यातूनच मी म्हणजे हा देह नसून त्यातील आत्मा आहे आणि ताे आत्मासुद्धा परमात्म्याचा अंशरूप आहे हे आत्मज्ञान प्राप्त हाेईल. ताे स्वत:च ‘मी’ पण संपून समाधानस्वरूप झाल्यावर ..

एखाद्याने सराेवराच्या तळाशी गुप्त धन ठेवले तर ते त्यालाच माहीत असते; पण इतरांना मात्र केवळ वरवरचे पाणीच दिसते. अगदी याचप्रमाणे सामान्य लाेक दिसणारे जग खरे मानतात, पण ज्ञानी माणसालाच त्यापलीकडे असलेल्या न दिसणाऱ्या ब्रह्मतत्त्वाचे ज्ञान असते. वनामध्ये ..

त्यांचा नेहमीच राेखठाेकपणा लाेप पावून अत्यंत काैतुकाने ते दाशरथी रामाचे गुणवर्णन करतात. ते म्हणतात, त्याच्या कृपाप्रसादानेच आपण जे जे मनात याेजू ते ते सर्व सिद्धीस जाते. त्या यशदायी मार्गामध्ये येणाऱ्या अडचणी, संकटे आणि विघ्ने यांचा श्रीराम संहार ..

ते म्हणतात, आत्मज्ञान जरी प्राप्त झाले तरी त्या ज्ञानी माणसाला देह असताेच ना? देह नाशवंत असला तरीही जाेपर्यंत ताे आहे ताेपर्यंत देहाने नित्यनैमित्तिक कर्मे करावी लागतातच ना? राेज भाेजन करावे लागते, खाल्लेले पचवावे लागते, पाणी प्यावे लागते आणि देहप्रक्रियेप्रमाणे ..

म्हणूनच हे सर्व दिसणारे विश्व केवळ मायेचा भ्रम असून त्याचे खाेटेपण ओळखले पाहिजे. आपण कल्पना, शाब्दिक, दृश्य, चित्रलेप, स्वप्न गंधर्व, ज्वराने येणारी आणि नजरबंदीची अशा आठ प्रकारच्या सृष्टी आहेत असे मानताे. मग त्यातील खरी व श्रेष्ठ काेणती आहे असे ..

केवळ ब्रह्म सत्य आहे आणि हे दिसणारे सर्व खाेटे आहे असे संतांनी कितीही वेळा सांगितले तरी सामान्य प्रपंची माणसाची शंका काही जात नाही. त्याला वाटतच राहते की, जे दिसत नाही ते ब्रह्म सत्य मानावयाचे आणि जी दिसते ती सकल सृष्टी, त्यातील चराचर प्राणी, वृक्षराजी ..

श्रीदासबाेधाच्या सहाव्या दशकाच्या या पाचव्या ‘मायाब्रह्मनिरूपण’ समासात श्रीसमर्थ ब्रह्म आणि माया यांच्या परस्परसंबंधाचे अनेक उदाहरणांनी स्पष्टीकरण करीत आहेत. आपल्या वेदांत आणि उपनिषदांत सर्व विश्वाचे मूलतत्त्व एकच एक आत्मरूप आहे असे सांगितले आहे.श्रीसमर्थ ..

त्याप्रमाणे सत्यज्ञानी पुरुष या मायेतून सगुण व निर्गुण वेगवेगळे काढून सगुणाचा त्याग करून निर्गुण स्वानंदाचे सेवन करून धन्य हाेतात. उसामध्ये अंतर्यामी रस असताे आणि ताे काढला तर चाेयट्याच उरतात. त्याचप्रमाणे विश्वातून परमतत्त्व काढले तर बाकीचे त्याज्यच ..

परंतु खरा परमेश्वर पृथ्वी, पाणी, तेज, वायू आणि आकाश यांहून वेगळा असा परब्रह्मस्वरूप आहे. ताे अव्यक्त असल्यामुळे त्याचे वर्णन करता येत नाही आणि ताे चर्मचक्षूंनी पाहताही येत नाही. त्याचे अस्तित्व जेव्हा जाणवेल तेव्हा आपणच आपल्या अंतरात त्याचा शाेध ..

इतर विद्या, कला, शास्त्रे ही केवळ उपजीविकेची ज्ञाने आहेत. ज्याने देवाची ओळख हाेऊन जन्म सार्थकी लागताे त्याच ज्ञानाला अर्थ असून, इतर पाेटभरू ज्ञान या बाबतीत उपयाेगाचे नाही. सर्व चराचर व्यापणारा परमात्मा ज्याने जाणता येताे तीच सद्विद्या हाेय. अशा ..

श्रीसमर्थ म्हणतात, असे केले नाही, तर मग वेठबिगारावर लावतात किंवा काेठे चाेरीमारी झाली, तर अशा माणसांवरच आळ घेतात. त्यामुळे शहाणी माणसे गावाच्या नेत्याशी सलाेख्याचे संबंध ठेवतात. गावाचा नेता ग्रामाधिपती, त्याच्याहून देशाचा राजा माेठा, अशा अनेक देशांचा ..

त्यामुळे सिद्धाचे रूप कसे असते हे सांगताना किंवा खरेतर ते सांगता येत नाही, हे स्पष्ट करताना अष्टावक्र म्हणतात, ‘स्वरूप्यस क्व रूपिता’. सिद्धाच्या मनामध्ये सर्व अहंकाराचा आणि देहबुद्धीचा अभाव असल्याने तेथे वर्णन करण्याजाेगे काहीच उरलेले नसते. म्हणूनच ..

साधकाची लक्षणे सांगून झाल्यानंतर आता ज्ञानप्राप्तीच्या सर्वाेच्च काेटीची म्हणजे सिद्धावस्थेची वर्णना श्रीसमर्थ या पाचव्या दशकाच्या दहाव्या ‘‘सिद्धलक्षण’’ समासांत करीत आहेत. अंगात ब्रह्मज्ञान पूर्णपणे मुरल्यानंतर आणि ते सदासाठी स्थिर झाल्यानंतरच ..

साधक पूर्ण भाव आणि सततचा अभ्यास यांच्या याेगाने काम, क्राेध, लाेभ, मद, माेह, मत्सर अशा सर्व विकारांवर विजय मिळविताे. याचे वर्णन करताना श्रीसमर्थांच्या भाषेतील ठसठशीतपणा आणि राेखठाेक शब्दरचना ओसंडून वाहताना दिसते. ते म्हणतात की, साधक अविद्येपासून ..

बद्ध ही पहिली पायरी, मुमुक्षू ही दुसरी पायरी आणि साधक ही परमार्थमार्गाच्या प्रगतीची तिसरी पायरी हाेय. चुकीचा रस्ताच बराेबर समजून चालणारा ताे बद्ध. रस्ता चुकला हे ज्याला समजले आणि म्हणून ताे चुकीचा रस्ता साेडून याेग्य मार्गाला लागण्याची ज्याला मनापासून ..

मग त्याला आपण आजपर्यंत मी, माझे म्हणून जाे जाे व्याप मांडला, त्यात अर्थ नाही असे वाटू लागते. हा सुखसाधनांचा साेस आता पुरे झाला या भावनेने ऐहिक गाेष्टींबद्दलची निरिच्छता त्याच्या मनामध्ये उदय पावू लागते. आपण मांडलेला हा प्रपंचाचा खेळ आता पुरे झाला, ..

न्हाव्याने सकाळी त्या पाहिल्यावर त्याला आनंद झाला; पण शंभराला एक कमी म्हणून चुटपूट लागली की एक मिळाली की पूर्ण शंभर हाेतील.त्यादिवशी राजाकडे गेला तेव्हा न्हावी आनंदी नव्हता, तर असमाधानी हाेता. त्याला उरलेल्या एका माेहाेरेचा लाेभ निर्माण झाला हाेता. ..

त्याला चिरंतन सत्य जाणण्याची ज्ञानदृष्टी नसल्यामुळे चराचरात भरलेला परमात्मा त्याला जाणवू शकत नाही. त्याच्या चर्मचक्षूंना दिसणारे जे जग आहे, तेच ताे खरे धरून चालताे आणि त्या ऐहिकाच्या माेहातच बांधला जाऊन गुंतून पडताे; आणि पुन्हा पुन्हा जन्ममरणास ..

जसा एखादा प्रेमळ बाप आपल्या मुलाला अडलेले गणित साेडवून देताना म्हणताे की, हे बघ ही रीत आणि हे उत्तर! त्याच आत्मीयतेने श्रीसमर्थ येथे शिष्याला सांगत आहेत की, या सर्व शुद्ध ज्ञानाचे वर्म म्हणजे तूं स्वतःच परब्रह्म आहेस हेच हाेय. या सत्याविषयी मनामध्ये ..

आपण स्वतःची ओळख करून घेण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यात यशस्वी झालाे तर ते शुद्ध आत्मज्ञान आपल्याला प्राप्त हाेते. त्यामुळे हे सर्व दिसणारे जग सत्य नसून ताे केवळ सत्याचा आभास आहे हे प्रत्ययास येते. आपण परमेश्वराचे अंशरूप आहाेत हे ज्ञात हाेते आणि अज्ञानाच्या ..

शुद्ध ज्ञान म्हणजे काय हे या सहाव्या समासात श्री समर्थ स्पष्ट करून सांगत आहेत. अत्यंत गहन तत्त्वाचे हे विश्लेषण असल्याने श्राेत्यांना थाेडे खाेल पाण्यात उतरावे लागणार आहे. त्यामुळे त्यांनी नीट लक्षपूर्वक ध्यान दिले पाहिजे. मनुष्यजन्माचे एकमेव ध्येय ..

विशुद्ध आत्मज्ञान हा सदुपदेशाचा प्राण आहे हे सांगितल्यानंतर सहजच श्राेत्यांच्या मनात आत्मज्ञान कशाला म्हणावे हा प्रश्न उभा राहील, हे जाणून श्री समर्थ त्याचे स्वरूप विशद करीत आहेत. मात्र त्या विमल आत्मज्ञानाचे स्वरूप लक्षात येण्यासाठी काेणते ज्ञान ..

उपदेशाचे, मंत्रांचे आणि जपांचे असे इतके असंख्य प्रकार आहेत की, त्यांचे वर्णन करावे तेवढे थाेडेच आहे, असे सांगून श्रीसम र्थ म्हणतात की, या वेगवेगळ्या उपासनेपेक्षा त्यामागे असलेल्या आत्मज्ञानाला महत्त्व आहे.एखादी उपासना बाह्यांगाने कितीही चांगली वाटली ..

काेणतेही ज्ञान घेण्याच्या तळमळीने गुरूजवळ येणाऱ्या शिष्याला गुरूने हात देण्याची, दिशादिग्दर्शनाची, शिकविण्याची जी प्रक्रिया तिलाच उपदेश असे म्हणतात. दासबाेधाच्या पाचव्या दशकातील पहिले तीन समास गुरुनिश्चय, गुरुलक्षण व शिष्यलक्षण हे झाल्यानंतर या ..

मानाला कारण अभिमान हाेय. मी माेठा असे मनाने घेतले म्हणजे मानाची गरज लागते.हा अभिमानच भगवंताच्या आणि आपल्यामध्ये आड येताे. हा अभिमान घालवायला, गुरूआज्ञेत राहणे, त्यांना शरण जाणे, त्यांनी सांगितलेली साधने करणे, हे उपाय आहेत; पण ही साधने निरभिमानाने ..

पण त्यांचा मूळ ओढा विषयाकडेच असल्याने स्मशानवैराग्यासारखी त्यांची ही सुधारणाही क्षणभंगुरच ठरते आणि ते पुन्हा मूळ पदावर जातातच.असे हे नालायक शिष्य अधमाहूनही अधम, कृतघ्न, पापी, अविवेकी, विषयासक्त, देहाभिमानामुळे आणि अल्प ज्ञानामुळे उर्मट झालेले दुराचरणी ..

याशिवाय ताे काया-वाचा-मनाने शुद्ध, प्रज्ञावंत, युक्तिवंत, बुद्धिवंत, प्रेमळ, कुळशीलवान, व्रतनिष्ठ, धारिष्ट्यवान, सात्त्विक वृत्तीचा आणि ग्रंथांच्या गाभ्यापर्यंत जाणारा सुजाण वाचक आणि एकाग्र श्राेता हवा. त्याचा ऐहिकाचा लाेभ संपलेला ..

मागील समासात सद्गुरूची लक्षणे विशद केल्यानंतर आता शिष्यलक्षण या तिसऱ्या समासात श्रीसमर्थ सच्छिष्याची लक्षणे सांगत आहेत. ब्रह्मपदी पाेचून स्थिर झालेला सद्गुरू असला तरी त्याच्याकडून परमार्थ मार्ग साधण्यासाठी येणारा शिष्यही गुणवान असावाच लागताे.मुंडक ..

त्याच्या सर्व आशा, इच्छा, आकांक्षा, तृष्णा, लाेभ, माेह पूर्णपणे नष्ट झालेले असतात. प्रापंचिक व देहविषयक सुखाविषयी त्याला पूर्ण निवृत्ती झालेली असल्याने त्यासंबंधात ताे उदासीन असताे. संत कबीरांची एक कथा आहे. त्यांचा मुलगा हाेता कमाल. कबीर काहीही ..

मागील समासात सद्गुरूची नितांत गरज स्पष्ट केल्यानंतर या गुरुलक्षण समासात श्रीसमर्थ सद्गुरूची लक्षणे सांगून, सद्गुरू कसा ओळखावा हे सांगत आहेत. आजच्या धावपळीच्या आणि जीवघेण्या स्पर्धेच्या युगात प्रत्येक जण आपापल्या व्यापाने, चिंतेने आणि काळजीने त्रस्त ..

हा अहंकार, हा ‘मी’पणा नष्ट हाेण्यासाठी सद्गुरूला शरण जाऊन अभिमानरहित व्हावे लागते व तेव्हाच सर्व परित्यागी हाेऊन मुक्तावस्था प्राप्त हाेऊ शकते. सद्गुरू हा परमपुरुष आत्माराम असा साक्षात देवस्वरूपच आहे, असे म्हणून श्रीसम र्थ त्याचा जयजयकार करतात आणि ..

आज माणूस अंतरिक्षात आणि चंद्रावर पाेचल्यानंतर ते जरी कालबाह्य व पुराणकथा वाटले तरी दासबाेधातील ते वर्णन वाचण्याजाेगे आणि श्रीसमर्थांच्या काव्यात्मकतेचा अनुभव देणारे आहे. ते म्हणतात की, मूळ निराकार असलेल्या ब्रह्मामध्ये अहंकाराचे स्ुरण झाल्यामुळे ..

भक्तीच्या या श्रेष्ठतम नवव्या मार्गाचे, आत्मनिवेदन भक्तीचे महत्त्व अलाैकिक आहे हे सांगताना श्रीसमर्थ दाेन यथार्थ उदाहरणे देतात. पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश ही सर्व पंचमहाभूते श्रेष्ठ आहेत; पण त्यातही जसे आकाश सर्वश्रेष्ठ आहे किंवा ईश्वराची अनेक ..

तेव्हा हा भेद जाणणे म्हणजेच सत्य वस्तू जाणणे हाेय. आपल्या साधनामध्ये आपण स्वत:ला भक्त म्हणवताे म्हणजे भगवंतापासून विभक्त नाही असे म्हणताे आणि भक्ती मात्र विभक्तपणे करताे हा माेठाच विराेधाभास आहे, असे सांगून श्रीसमर्थ याच तऱ्हेच्या ज्ञान आणि अज्ञान, ..

आपण राेजच्या व्यवहारात असे अनेक भक्त पाहताे की, जे एखादा हेतू मनात धरूनच भक्ती करीत असतात. मुलीचे लग्न जमावे म्हणून मारुतीला जाणारे, परीक्षेत यश मिळावे म्हणून संकष्टी चतुर्थी करणारे हे खरे भक्त नव्हेतच.त्यांची भक्ती मनात वासना धरून केलेली असते, ..

थाेडे चालल्यावर त्याला आपला सखा भगवंत आपल्याबराेबरच आहे ना अशी शंका आली. त्याने मागे वळून पाहिले तर वाळूत एकाचीच पाऊले दिसत हाेती. त्याने भगवंताला आर्ततेने विचारले ‘‘देवा, तू माझ्याबराेबर सदैव आहेस तर तुझी पाऊले तर दिसत नाहीत. तेव्हा आता माझ्यावर ..

भगवंताचे दास हाेऊन केलेली निष्काम सेवा म्हणजे दास्यभ्नती, हा भ्नतीचा सातवा मार्ग आहे.देवाचा दास हाेऊन त्याच्या देवळात व परिसरात जे जे काम पडेल ते ते करून सदैव त्याच्या सान्निध्यात राहण्याचा प्रयत्न करावा. देवाच्या मंदिरांचे जतन करावे. त्यामध्ये ..

वंदन भ्नतीचे व्य्नत रूप म्हणजे नमस्कार हाेय. या नमस्काराने साधकामध्ये कशी आंतरिक सुधारणा हाेते ते सांगताना श्रीसमर्थ म्हणतात की लीनता ही नमस्काराचे मूळ आहे. त्यामुळे आपाेआपच साधक विनम्र हाेताे.त्याच्या अंगचा अभिमान व मी कर्ता आहे ही भावना नष्ट हाेते ..

त्यांच्यासाठी श्रीसमर्थ सांगतात की, काया, वाचा, मन आणि चित्त व वित्त म्हणजे मन आणि धन हे सर्व यथाशक्ती अर्पण करणे म्हणजेच अर्चनभक्ती आहे; पण या सगळ्यांतही मन अर्पण करणे ही खरी पूजा हाेय! बाह्यपूजेचे वर्णन केल्यानंतर श्रीसमर्थ मानसपूजेचे महत्त्व ..

ज्या देवदेवतांच्या मूर्ती सहसा पूजल्या जातात त्यांचे वर्णन करताना गरुड, हनुमंतापासून ते गणपती, शारदा आणि संध्येमधील भगवंताची चाेवीस नावे यांची माहिती देतानाच श्रीसमर्थांनी त्यामध्ये विठ्ठलाचाही समावेश करून आपला पूज्यभाव व्यक्त केला..

नामस्मरणाचा महिमा वर्णन करताना श्रीसमर्थ पुराणातील अनेक उदाहरणेही सांगतात.मारण्यामध्ये आयुष्य घालविणारा ‘मरा, मरा’ असा जप करणारा एकेकाळचा वाल्या काेळीही त्याच उफराट्या जपातून ‘मरा मराचे’ ‘राम राम’ झाल्याने पावन झाला. वाल्या काेळीचे रूपांतर शब्दप्रभू ..

द्वैत आणि अद्वैत, माया आणि ब्रह्म, सगुण आणि निर्गुण या सर्वांचे प्रांजळ ज्ञान श्राेत्यांना समजेल अशा रीतीने व्नत्याने सांगितले पाहिजे. जाे चारित्र्यवान आणि अनुभवसंपन्न आहे अशालाच व्नता हाेण्याचा अधिकार आहे, असे सांगून ज्याचे ज्ञान ..

श्रीसमर्थ म्हणतात की भगवंताच्या सगुण अवतारांच्या चरित्रांचे व लीलांचे वर्णनाने सुरुवात करावी व त्याची कीर्ती वाढेल अशा एकतानतेने व तल्लीनतेने कथा करावी. हे कथासंकीर्तन शुद्ध वाणीने आणि यथायाेग्य वर्णनाने श्राेत्यांना समजेल अस..

श्रवणाच्या मार्गाने प्राप्त करून घेण्याजाेगे जे जे ज्ञान आहे ते सर्व घ्यावे; त्यामध्ये मंत्र, तंत्र, सिद्घी, नाडीज्ञान हेही वर्ज्य नाही. असे मानले जाते की, याेगमार्गाने साधकाची जसजशी प्रगती हाेईल तसतशा त्याला काही सिद्घी प्राप्त हाेतात.द..

चित्तांत राखावे समाधान ।। चित्तांत ज्याचे राहिले समाधान । ताेच भगवंताचा आवडता जाण ।। ज्याचा विश्वास रामावरी । त्याला समाधान स्व ीकारी ।। माझे हित रामाचे हाती हा धरिता विश्वास । समाधान मिळत असे जीवास ।। दु:ख ही परमात्म्याची इच्छा जाणून जा..

मात्र त्या दाेघांचाही मूळ उपदेश एकच आहे की, आता गाेड वाटणारे विषयसुख अंती कडूच आहे आणि म्हणूनच खरे चिरंतन मधुर सुख एका भगवंताच्या पायाशीच आहे व त्यासाठी त्याची आवडीने भ्नती करणे, हाच एकमेव मार्ग आहे.इंद्रिये आणि विषय यापासून जे सुख..

तीच स्थिती आपणासारख्या सामान्य माणसांची असते. तारुण्य, वैभव, प्रपंच हे सर्व साेडून शेवटी एकट्यालाच मृत्युपंथाने जावे लागते. येथे श्रीसमर्थ फार छान उपमा देतात. ते म्हणतात, जसे एका झाडावर बसलेले पक्षी दिवस उजाडताच स्वतंत्रपणे दाही दि..

हात राखून भक्ती केली तर फळ देतानाही भगवंत न्यून ठेवूनच देईल. अनेकदा भक्ती व कृपा याला ध्वनी आणि प्रतिध्वनीचीही उपमा दिली जाते. आपण मधुर ध्वनी केला तर प्रतिध्वनीही मधुरच येईल आणि आपण अपशब्द बाेललाे तर प्रतिध्वनी म्हणून आपणास अपशब्दच..

मात्र, अभिमानामुळे ज्यांच्या मनात श्रद्धा नसते, भाव नसताे, परमेश्वराबद्दल आस्त्निय बुद्धीही नसते असे दीनवाणे व अभागी लाेक मात्र प्रवाहपतित हाेऊन भवसागरातच गटांगळ्या खात वाहत जातात.आपल्या वेळेला मित्र किंवा अगदी जवळचा आप्तही एखाद्या..

माणसाचा जन्म तान्ह्या बाळाच्या स्वरूपात हाेताे आणि जसजसे ते माेठे हाेत जाते तसतसे ज्ञानप्राप्ती, विचारप्राप्ती आणि त्यातून कर्तृत्व असे त्याचे जीवन विस्तारत जाते. नदीचा उगम जसा एखाद्या डाेंगरात पडणाऱ्या छाेट्याशा धारेत असताे आणि पुढे तिल..

पुरुषाेत्तम असे पराक्रमी, विश्वविक्रमी कामगिरी करणारे आणि प्रचंड कार्याचा व्याप लीलया सांभाळणारे ज्यांना श्रीसमर्थ काैतुकाने ‘‘बहुत आटाेपाचे’’ म्हणतात असे महान कार्यकर्ते यांनाही आयुष्याची घटिका भरली की जावे लागतेच. शस्त्रविद्याप्रवीण, पराेपकारी ..

अश्वदलाचा मालक, हत्तींचा पालक किंवा प्रजापालक राजा, राजकारणी नेता, वतनदार, व्यापारी, व्यावसायिक किंवा एखादा गुंडपुंड या साऱ्यांनाच मृत्यू येतच असताे. मृत्यूसमाेर विद्वान आणि अडाणी, शास्त्री आणि अग्निहाेत्री, धूर्त आणि बहुश्रूत, वैद..

माणसाच्या शरीराला प्रत्येक सेकंदाचे माप लावले आहे आणि ते माप भरत चालले आहे.ते भरले की मृत्यू येणारा आहे आणि मृत्युपाशी आजच्याऐवजी उद्या किंवा परवा अशी उधारी चालणारी नाही. माणसाच्या आयुष्याची लांबी पूर्वजन्मीच्या पुण्याईने निश्चित झालेली ..

थाेड्नयात नीतीधर्म साेडून अनीतीने आणि अन्यायाने वागत राहताे आणि जे करू नये ते करताे. स्वत:साठी दुसऱ्याचा घात करण्यासही कचरत नाही, मानमर्यादा साेडून वागताे. या सर्व पापांचा आणि दाेषांचा परिणाम म्हणून त्याला मृत्यूनंतर अतीव दु:खदायक अशा यम..

एका हिंदी चित्रपटात तरुण मुलाच्या अकाली निधनाने खचलेला पिता यथार्थपणे म्हणताे कीबापके कंधेपे बेटेका जनाजा इससे भारी बाेझ दुनियामें हाे ही नहीं सकता..

काही वेळा दुसऱ्या काेणी त्रास देण्याऐवजी आपल्या स्वत:मधील सहज दाेषांमुळे अनेक दु:खे कशी येऊ शकतात याचे वर्णन करताना ते म्हणतात की, माणूस एखादी महत्त्वाची किंवा माैल्यवान चीजवस्तू हरवताे. विसरताे, पाडताे किंवा चुकून त्याच्या हातून त..

माणसाच्या शरीराला हाेणाऱ्या अंगभूत त्रासांची आणि व्याधींची म्हणजेच आध्यात्मिक तापाची लक्षणे सहाव्या समासात विषद केल्यानंतर आता सातव्या समासात श्रीसमर्थ आधिभाैतिक तापाचे निरूपण करीत आहेत.जन्मलेल्या प्रत्येक माणसाचा जगात असणाऱ्या अन्य वस्तूंशी आयुष्यभर ..

देहास अनुभवाव्या लागणाऱ्या दु:खाचे वर्णन करताना पुढे श्रीसमर्थ म्हणतात की, पाेटफुगी, तडस, ठसका लागणे, दमा, धाप, गंडमाळा, घटसर्प असे खाण्याच्या सुखापासून वंचित करणारेही अनेक राेग आहेत. याशिवाय कधी कधी आपला हातपाय माेडून जाताे. कधी दुधातून चुकून शेंदूर ..

श्रीदासबाेधाच्या तिसऱ्या दशकातील सहा, सात आणि आठ या तीन समासांचा एक समुच्चय आहे. मनुष्याला जन्माला आल्यानंतर त्याला सुखाबराेबरच दु:खही भाेगावे लागतेच. अशा भाेगाव्या लागणाऱ्या दु:खाचे तीन प्रकार मानले गेलेले आहेत.पहिला प्रकार म्हणजे शरीर आणि इंद्रिये ..

श्राेत्यांच्या मनावर आपला उपदेश नीट ठसावा म्हणून अनेकदा संतांना ताे पुन्हापुन्हा सांगावा लागताे. शिवाय श्राेत्यांचेही अनेक वर्ग असतात. काही श्राेत्यांना भावार्थ पटकन समजताे. काहींना थाेड्या वेळाने समजताे. तर काही श्राेत्यांना व्नत्यानेच तात्पर्य ..

म्हणजे तिने शंखध्वनी म्हणजे च्नक बाेंबाबाेंब सुरू केली असे गंमतीने लिहून जातात. हे सगळे पाहून लाेक गाेळा हाेतात आणि म्हणतात ‘‘वा, मुले माेठी हाेऊन बापाचे छान पांग फेडत आहेत’’. त्या सर्वांना हे पाहून आश्चर्य वाटते व ही काय पापाची घटका आली म्हणून ..

अशा वेळी त्याला आपल्या आईची आणि तिच्या निरपेक्ष प्रेमाची व्याकुळतेने आठवण येते. तिने घेतलेले कष्ट आपण जाणले नाहीत म्हणून ताे दु:खी हाेताे.आईची माया केवळ आईच करू जाणे.मूल कसेही दरिद्री, आजारी असले तरी तिची माया कमी हाेत नाही व ती त्याला पाेटाशी धरते...

अशा दुर्दैवी परिस्थितीतही माणसे व्यवहारज्ञान शिकत नाहीत याचे श्रीसमर्थांना दु:ख हाेते. ते म्हणतात, की सुधारण्याऐवजी ताे घरातील वस्तू, एखादी जागा किंवा जनावरे विकून माेठेपणा मिरवताे आणि ताे टिकविण्यासाठी त्याचाच आधार घेऊन पुन्हा कर्ज काढताे. शेवटी ..

श्री समर्थांच्या चतुरस्त्र बुद्धीची अलाैकिकता दर्शविणारी ही ओवी आहे.‘‘छाेटे कुटुंब म्हणजेच सुखी कुटुंब’’ हा कुटुंब कल्याणाचा मंत्र आपल्याला विसाव्या शतकात आठवला. आजही अगदी प्रत्येक अर्थसंकल्पात त्यासाठी तरतूद केली जाते; पण श्रीसमर्थांची दूरदृष्टी ..

मरता मरता वाचलेला ताे माणूस पुन्हा कसा निगुतीने प्रपंचाला लागताे ते सांगताना श्रीसमर्थ सुरेख शब्दयाेजना करतात. ते म्हणतात ‘‘बरवी घरवात मांडिली’’. आपल्या संस्कृतीत नांदत्या घराचे सुलक्षण म्हणजे राेज संध्याकाळी देवापुढे दिवा लावणे हे मानले जाते. असा ..

पुराणकाळापासून इतिहासकाळापर्यंत आणि अगदी आजही कामविचार आणि स्त्रीमाेहापायी भलेभले तपस्वी, विद्वान, राजकारणी आणि कलाकारही कसे सर्वस्वी पराधीन हाेऊन जातात याची असंख्य उदाहरणे आहेत आणि ती आपल्या भाेवताली आपणाला देशांत व परदेशांतही दिस..

आपली राहणी स्वच्छ, पाेशाख नीटनेटका आणि वागणूक सदैव साैजन्यपूर्ण असावी.आपल्या विचारामध्ये व्यापकपणा असावा.काेणी निघाला तर त्याला काेठे निघालात असे विचारू नये म्हणजेच ज्याच्याशी आपला संबंध नाही अशा चाैकशी करू नये. शक्यताे परस्वाधीनपणा येऊ देऊ नये ..

अशा धार्मिक सभासंमेलन आणि कीर्तनात जाणकार व सत्त्वशील असे अनेक प्रकारचे महनीय श्राेते उपस्थित असतात.त्या श्राेत्यांमध्येही अनेक गुणवान मंडळीच असतात.त्या सर्वांनी स्वत:ची काही विशिष्ट आध्यात्मिक उंची स्वत:च्या बळाने आधीच गाठलेली असते.त्यामुळे ‘‘गुणं ..

देहाशिवाय सर्व अडून जाते व अडचणी उभ्या राहतात. देह आहे म्हणूनच तर भजन पूजन घडू शकते.काेणत्याही देवाची भक्ती केली तरी ती मूळ परमात्म स्वरूपासच पाेचते. हे न सम जल्याने माणसे हा देव मग ताे देव, एकदा हे तीर्थक्षेत्र पुन्हा दुसरे क्षेत्र, कधी ही उपासना, ..

काही वेळा काही माणसे आपल्यापासून गैरसमजाने दुरावतात अशांचे गैरसमज जाणीवपूर्वक दूर करून त्यांनाही आपल्या बाजूस वळवून घेतले पाहिजे.दुसऱ्यांच्या मनात काय आहे हे जाणून त्यानुसारच त्याच्याशी वर्तन ठेवावे.काही लाेक वरून गाेड बाेलतात; पण अंतर्यामी दुष्ट ..

राजकारण निरूपण’ हा श्रीदासबाेधातील फार लाेकप्रिय समास आहे.आपण राेजच्या जीवनात राजकारण हा शब्द ‘पाॅलिट्निस’ या अर्थाने वापरताे. श्रीसमर्थांना राजकारणाचा याहून जास्त व्यापक अर्थ अभिप्रेत आहे.त्यामध्ये स्वदेशकारण, स्वधर्मकारण, लाेकसंग्रह आणि नेतृत्वकारण ..

पण सर्व श्राेत्यांना ते पूर्णपणे समजावे यासाठी ही पुनरु्नती आवश्यक आहे, हे श्राेत्यांनी समजून घ्यावे. असे सांगून श्रीसमर्थ म्हणतात की, या सर्व निरूपणाचा प्रमुख हेतू आपण परमेश्वरास ओळखावे, त्यानंतर आपण काेण आहाेत हे जाणावे हाच आहे. परमेश्वर अव्य्नत ..

अनेकदा एखाद्या संत महात्म्याने देह ठेवल्यानंतर त्याच्या समाधीस्थळीसुद्धा भक्तांना त्यांचे अस्तित्व जाणवते. त्या केवळ जाणीवेने भक्तांना अद्वितीय समाधानाचा लाभ हाेताे.आजही ज्ञानेश्वर माऊली, संत शिराेमणी तुकाराम महाराज, श्रीसमर्थ रामदास किंवा अगदी ..

पंचमहाभुतांची उत्पत्ती कशी झाली हे मागील समासात विषद केल्यावर ‘बीजलक्षण’ या चाैथ्या समासात श्रीसमर्थ विश्वामध्ये माणसाची निर्मिती कशी झाली, याचे सखाेल विवेचन अनेक उदाहरणे देऊन करीत आहेत. माणूस हा माणसापासूनच निर्मित हाेताे तर पशूंपासून पशूंची उत्पत्ती ..

बुद्धिमान परंतु नास्तिक म्हणजेच देव आणि परब्रह्मावर विश्वास न ठेवणाऱ्या माणसाला देवांच्या अस्तित्वापासून ते दिसणाऱ्या सृष्टीच्या निर्मितीपर्यंत अनेक शंका येतात.आपण आपल्या सभाेवताली पाहिले तरी आपणाला अशा शंका घेणारी अनेक सामान्य माणसे, विचारवंत आणि ..

आपल्या मनावर दिसणारे जगच खरे मानण्याच्या भ्रमाचा पगडा बसला आहे.वास्तविक जे जे दिसते ते ते नष्ट हाेते याचा अनुभव आपल्याला येताे. असे दिसणारे आणि नासणारे कधीही ब्रह्म असू शकत नाही हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.जे सदैव आहे ज्याला येणे आणि जाणे नाही. ज्याला ..

प्रपंच आणि परमार्थ या दाेन्हींकडे मार्गदर्शन हेच श्रीसमर्थांचे वैशिष्ट्य आहे. नवव्या दशकातील ‘‘जाणपण निरूपण’’ या चवथ्या समासामध्ये बुद्धी, विद्या, विवेक, प्रयत्न या सर्व गुणांचे प्रपंचात आणि परमार्थात किती अनन्यसाधारण महत्त्व आहे हे त्यांनी विशद ..

दिसणारे सर्व संपणारे आहे असे भगवंताने गीतेमध्ये सांगितले आहे ते सत्य आहे आणि म्हणूनच हे अगाेचर स्वरूप मात्र अविनाशी आहे. त्या स्वरूपाला रूप नाही, गुण नाही आणि ते दिसतही नाही म्हणून मग खरेच स्वरूप म्हणून काही आहे का आणि असेल तर त्याला कसे जाणावयाचे ..

जगामध्ये प्रत्येक माणूस आपले स्वत:चे असे मत मांडत असताे. त्यामुळे अनेक परस्परविराेधी मतांचा गलबला नेहमी आपल्या कानावर येत असताे. बरे ही टाेकाची विराेधी मते केवळ प्रपंचातच नसतात, तर परमार्थी लाेकही याला अपवाद नसतात. त्यामुळे अनेकदा मनुष्य हे खरे ..

स्वत:चा जीव प्रत्यक्ष न देताही ते भगवंताच्या ठायी समर्पण करणेसुद्धा तितकेच उच्च काेटीचे आहे. यामध्ये मग भक्त आणि देव यांच्यातील वेगळेपणा संपून जाऊन भक्त देवाशी एकरूपच हाेऊन जाताे.भक्ताच्या जीवातील मूलतत्त्व जे परमात्म्याचा अंश आहे ते जाणले गेले ..

काेणताही अतिरेक मग ताे झाेपेचा असाे वा जागण्याचा वा खाण्याचासमता आणण्यात अडचण निर्माण करताे.काेणत्याही गाेष्टीचा अतिरेक व्यक्तित्वाला असंतुलित- अनबॅलन्सड- करून टाकताे.प्रत्येक गाेष्टीचे काही एक प्रमाण असते. ती त्या प्रमाणाहहून कमी वा जास्ती असली ..

सातव्या ‘‘माेक्षलक्षण’’ समासाच्या सुरुवातीलाच श्रीसमर्थ म्हणतात की, अनेकांना बद्ध म्हणजे काेण आणि माेक्ष म्हणजे काय हा प्रश्न पडलेला असताे. त्यामुळे अशा श्राेत्यांच्यासाठी बद्ध व माेक्ष याची ाेड करून सांगणे आणि संतांच्या संगतीने माेक्षाचा मार्ग ..

पण असे दुश्चित्त श्राेते इतके हीन असतात की, परिश्रमाने त्यांना एखाद्या दुर्गुणातून साेडवावे आणि काही काळाने पाहावे तर ताे दुर्गुण पुन्हा येथून अलगदपणे त्यांना चिकटलेला दिसताे.म्हणून अशाला ते ‘‘ज्याचा अवगुण झडेना । ताे पाषाणाहून उणा ।’’ असे म्हणतात ..

ते म्हणतात की, पृथ्वी ही सात खंडांनी बनलेली आहे. पुराणातील या सप्तद्वीपांची नावे जंबु, प्लक्ष, शाल्मली, कुश, क्राैंच, शाक आणि पुष्कर अशी आहेत. आपण काेणत्याही पूजेची सुरुवात करताना स्थान सांगताना, ‘जंबुद्वीपे’ म्हणजे या भारतातील असाच उल्लेख करताे ..

आकाशाइतकाच वायूही स्थिर असताे; पण आकाशात जाे हलका प्रतिकार हाेताे ते वायूचेच रूप आहे.अशा तऱ्हेने प्रत्येकांत अन्य चारीही पंचभूते सूक्ष्म रूपाने कशी सामावली आहेत हे श्रीसमर्थ तपशिलाने स्पष्ट करतात. या सर्व शक्ती मायेच्या पाेटी जन्माला आल्या; पण त्या ..

वाऱ्यामुळे जेव्हा आवर्त निर्माण हाेते तेव्हा वस्तू हवेत गाेलाकार गतीने उडतात, तसेच म ायेमुळे दृश्य जीवनात विविध तरंग उमटतात.आकाशात जसे ढग येतात तसेच ब्रह्माच्या म ायेमुळे विश्व निर्माण हाेते आणि ढग पांगले तरी मूळ आकाश तसेच कायम असते, त्याचप्रमाणे ..

दशकातील या दुसऱ्या आणि पुढे तिसऱ्या सूक्ष्म आशंकानिरूपण समासांमध्ये ब्रह्म जर निराकार आहे, तर तेथे हे चराचर विश्व कसे निर्माण झाले या श्राेत्यांच्या मनातील प्रश्नाला उत्तर दिले आहे. हा प्रश्न खराेखरीच अनेकांना पडलेला असताे. ब्रह्म निर्गुण आहे मग ..

हे विश्व निर्माण हाेण्यापूर्वी केवळ पाेकळी हाेती. त्यानंतर वायू मग अग्नी पुढे पाणी अशा रीतीने ही सृष्टी आकारत गेली. त्या सृष्टीतच दगडही असतात. अशा दगडांच्या मूर्ती करून त्यांनाच देव मानणे याेग्य नाही तर अज्ञानपणाचे आहे. सृष्टीनिर्माता परमेश्वर सृष्टी ..

कारण त्यांना देह ही माया आहे, हे सत्य माहीत नसते.खरेतर हे ज्ञानी साधुपुरुष मुक्तावस्थेला पाेचलेले असल्याने त्यांचे जीवन सफल हाेऊन ते अंतिम शुद्ध ब्रह्मज्ञानाला प्राप्त हाेऊन उद्धरून जाऊन धन्य झालेले असतात.एका तऱ्हेची आत्मिक अशरीर अवस्था त्यांना ..

मूर्तीपूजकांना मूर्तीची, संगीततज्ज्ञाला सूर आणि तालबद्ध संगीताची, कामी माणसाला काेकशास्त्राची, जारणमरण करणाऱ्याला मंत्रतंत्राची अशीही वेगवेगळी गाेडी असू शकते. मात्र सत्प्रेरित ज्ञानी माणूस ज्ञानाचा, भाविक भजनाचा, साधन साधनाचा, परमार्थी परमार्थाचा, ..

आत्मज्ञानी माणसाला सुयाेग्य असेच ग्रंथ मनापासून आवडतात. जगामध्ये प्रपंचाविषयीचे अनेक प्रकारचे ग्रंथ असले तरी त्याची गाेडी त्याला नसते. ज्याला जे आवडते तेच त्याला देणे हितकर आहे. याेग्य वस्तू याेग्य ठिकाणी ठेवली तरच ती शाेभून दिसते. त्या जागी एखादी ..

पण, श्रवण हे मात्र असे पुढे नंतर केव्हातरी फळ देणारे उधारीचे साधन नाही, तर तेव्हाचे तेव्हा प्रचिती देणारे ‘इन्स्टंट’ साधन आहे. अनेक ठिकाणी श्रीसमर्थ या अर्थाने ‘राेकडे’ असा शब्द वापरतात; पण येथे त्यांनी श्रवणाला सप्रचित म्हणजे प्रचिती देणारे म्हटले ..

शुद्ध विद्या अभ्यासाच्या मागे येत असते हे मागील समासात सांगितल्यानंतर या अभ्यासाचा मुख्य मार्ग म्हणजे श्रवणभक्ती हाेय. हे श्रीसमर्थ या आठव्या ‘श्रवणनिरूपण’ समासात विशद करीत आहे. विषयांची आसक्ती कमी हाेणे, विरक्तीकडे ओढा लागून भगवंताची भक्ती उत्पन्न ..

ते दिसू शकत नाही, भासू शकत नाही, कल्पनेच्या आवाक्यात येऊ शकत नाही. त्यामुळे मग प्रश्न पडताे की, अशा ब्रह्माचे अनुसंधान म्हणजे ध्यान, चिंतन आणि मनाेमन पूजन कसे करावयाचे? मग अगदी असे शुद्ध ब्रह्म नाहीच का? असे पराकाेटीचे आणि साधनमार्ग साेडून पुन्हा ..

मीपणापासून सुटला । ताेमिुक्ती ही मनाची असते, देहाची नाही.म्हणून मुक्त हा देहाच्या स्थितीवरून ओळखता येत नाही. श्रीसमर्थांनी चार प्रकारचे मुक्त असतात असे सांगितले आहे. जे मुक्त असूनही चारचाैघांसारखे देहात व प्रपंचात राहतात ते जीवनमुक्त हाेत. मुक्ती ..

तसा शुद्ध ज्ञानाच्या प्रभेने अशुद्ध आणि मिथ्या कल्पनांचा नाश हाेऊन माणसाच्या अंतर्यामी निखळ आत्मज्ञानाचा उदय हाेताे आणि सर्वच कल्पनाही त्या ज्ञानातच विलीन हाेऊन जाते. यासाठी जशी हिंदीमध्ये म्हण आहे की, ‘लाेहा लाेहे काे काटता है’ त्याप्रमाणेच श्रीसमर्थ ..

दृश्य पदार्थांमध्ये साक्षीरूपाने वसणारे ते सातवे साक्षब्रह्म मानतात; पण चिदानंद स्थितीत दृश्यच नाश पावत असल्याने हेही अपूर्णच आहे. गुणरूपांना सगुणब्रह्म हे आठवे ब्रह्म म्हणतात. पण सगुणरूपच अशाश्वत असल्याने हे ब्रह्मही अशाश्वतच आहे.गुणांच्या पलीकडे ..

तेव्हा त्या काळातही श्रीसमर्थ ठणकावून सांगतात की, ब्राह्मणाचे ब्रह्म साेवळ्यातले आणि अन्य जातीचे ओवळ्यातले असे काेणी सांगितले तर ताे शुद्ध मूर्खपणा आहे.ब्रह्मज्ञान सर्व जातींना मिळण्यासारखे जातीभेदातीत आहे आणि ब्रह्मपद सर्वांना सारखेच आहे. जातपात, ..

श्रीदासबाेधाचा सातवा दशक चतुर्दश म्हणजे चाैदा ब्रह्मांचा आहे. वेदांतामध्ये ॐ, खं, सर्व खल्विदं, चैतन्य, सत्ता, साक्ष, शब्द, सगुण, निर्गुण, वाच्य, अनुभव, आनंद, तदाकार व अर्निर्व्याच्य अशी चाैदा ब्रह्मे सांगितली आहेत.शुद्ध परब्रह्मस्वरूप जाणण्यासाठी ..

हा संपूर्ण ‘अनुर्वाच्य’ समास गहन अर्थाने भरलेला आहे. एखाद्या जलाशयाचा तळ गाठण्यासाठी खाेल बुडी मारावी लागते तसे हा समास समजून घेण्यासाठी चित्त एकाग्र करून अंतर्मनात धाव घ्यावी लागते. धान्य आणि भुसामध्ये भूंस उडवून धान्याचा कण द्यावा त्याप्रमाणे ..

चिरंतन समाधान केवळ परब्रह्म प्राप्तीमुळेच मिळते. ते समाधान कसे असते ते शब्दांनी वर्णन करून सांगावे. या श्राेत्यांच्या विनंतीला उत्तर देण्यासाठी आणि ब्रह्मरूपस्थिती ही अनुर्वाच्य म्हणजे शब्दांनी न सांगता येण्यासारखी असते हे स्पष्ट करणारा हा दहावा ..

पुराणकाळी राक्षस मायावी विद्येने हवे ते रूप घेत असत. मारीचाने सुवर्णमृगाचे रूप घेऊन सीतामाईंना फसविले हाेते. राक्षसांची ही इंद्रजाल विद्या आणि कुशल माणसाची हुबेहूब प्रतिकृतीची विद्या ज्याला येथे श्रीसमर्थ ‘बाजीगरी’ म्हणतात.या दाेन्हींमुळे असत्याला ..

आपल्या उपासनेचे अनुभव सांगताना श्रीसमर्थ पुढे म्हणतात की, या उपासनेचा तू प्रत्यक्ष अनुभव घे म्हणजे त्यातील अर्थाची तुला प्रचिती येईल आणि त्या मार्गाने पूर्ण गेल्यानंतर जेव्हा आत्मसाक्षात्काराचा तूं अधिकारी हाेशील तेव्हा तुला हे पटेल. माणसांनी आपले ..

सहाव्या समासात सांगितलेले सृष्टीचे खाेटेपण श्राेत्यांना पटल्यावर त्यांच्या मनात सहजच असे असेल, तर मग दृश्य अशी सगुण भक्ती तरी का करायची असा प्रश्न येईल, हे जाणून श्रीसमर्थ या सातव्या ‘सगुणभजन’ समासात त्या प्रश्नाचे यथार्थ उत्तर देत आहेत.निर्गुण ..

श्रीसमर्थ श्राेत्यांचे मानसशास्त्र उत्तम जाणणारे हाेते. ‘तुटे वाद संवाद ताे हितकारी’ म्हणणाऱ्या श्रीसमर्थांनी या ज्ञानी आणि अज्ञानी यांच्यातील वादविवादाद्वारेच तत्त्वबाेधाचे निरूपण केले आहे. ते पुढे म्हणतात की, ज्ञानी माणसाच्या या बाेलण्यावर अज्ञानी ..

तर माया ही सगुण-साकार आणि मर्यादित आहे. ब्रह्म निर्मळ, निश्चल आणि निरूपाधिक तर माया चंचल, चपळ आणि उपाधीपूर्ण आहे. असे सांगून श्रीसमर्थ माया आणि ब्रह्म यातील प्रत्येक बाबतीतला भेद या समासात सांगतात. माया दिसते, भासते आणि नाशही पावते, तर ब्रह्म अदृश्य, ..

परब्रह्म हे काळातीत आणि अचल स्थिर आहे याचे विवरण करणारा हा ‘ब्रह्मनिरुपण’ समास आहे. या समासाची सुरुवात श्रीसमर्थ शास्त्रामधील कालगणना स्पष्ट करून करतात.कृत युगाची सतरा लाख अठ्ठावीस हजार, त्रेतायुगाची बारा लाख शहाण्णव हजार, द्वापार युगाची आठ लाख ..

सहाव्या दशकातील तिसरा समास मायाेद्भवनिरुपण हा असून त्यात श्रीसमर्थांनी दिसणारे सर्व विश्व ही परमेश्वराच्या लीलेमुळे निर्माण झालेली माया असून ब्रह्मतत्त्व त्यापरते वेगळे कसे आहे, याचे विवरण केलेले आहे.सांगितलेला उपदेश सामान्य श्राेत्यांच्याही लक्षात ..

श्रीदासबाेधातील सहाव्या दशकातील या दुसऱ्या समासाचे नाव ‘पावनब्रह्म निरुपण’ आहे. या समासात श्रीसमर्थांनी देह आणि मन याहून असलेले आत्म्याचे वेगळेपण आणि सृष्टीतील पंचमहाभूतांहून स्वतंत्र असलेल्या पवित्र अशा निर्गुण ब्रह्माचे स्वरूप विशद केले आहे. ब्रह्मज्ञानाशिवायच ..

काेणतीही वस्तू असाे अगर ज्ञान असाे, ती मिळविण्याची इच्छा निर्माण झाली तरच माणूस ती मिळवण्याच्या प्रयत्नाला लागताे. देवाची ओळख करून घेण्याची गरज सांगितल्यानंतर ज्याला ती भासू लागेल त्याने काेणत्या मार्गाने प्रयत्न केले पाहिजेत, हे श्रीसमर्थ आता सांगत ..

दासबाेधाच्या सहाव्या दशकाचे नावच मुळी ‘देवशाेधन’ हे आहे. यातील दहा समासांत श्रीसमर्थांनी ब्रह्म आणि माया, दृश्यविश्व आणि त्यामागील दृश्यातील परमतत्त्व यांचे विवेचन करून दृश्याचे निरसन करून सारशाेधन कसे करावे याचे विवेचन केलेले आहे.त्यातील पहिलाच ..

सिद्ध हाेण्यासाठी जाे दृढ निश्चय लागताे ताे संतांना शरण गेल्यावर त्यांच्या संगतीने सुलभपणे प्राप्त हाेताे. त्यामुळे मनातील सर्व संशय पूर्णपणे नष्ट हाेतात. ज्याची अशी पूर्णपणे नि:संदेह अवस्था हाेईल ताेच सिद्ध आहे हे जाणावे. सिद्ध पुरुष हा देहाच्या ..

आणि अशा स्वस्वरूपात विलीन हाेण्याची क्षमता ज्याला अध्यात्माच्या अभ्यासाने प्राप्त झाली आहे त्यालाच साधक म्हणतात.असा साधक बाह्य प्रापंचिक प्रवृत्तीचा त्याग करताे. आप्त स्वकीयांकडूनही स्वार्थमूलक अपेक्षा करीत नाही. प्रपंचातील लाभहानीतून निवृत्त हाेऊन ..

संत आत्मज्ञानाचा उपदेश करतात, चिरकाल टिकणारे सत्य व नाशवंत ऐहिक जग यातील भेद स्पष्ट करून सांगतात. त्या उपदेशाने साधकाचे संशय नाहीसे हाेऊ लागतात. ताे नाना ग्रंथांचा धांडाेळा घेऊ लागताे. देहबुद्धी साेडून देऊन आत्मानंदाचा शाेध घेऊ लागताे. कीर्तन-भजन ..

माेठेमाेठे सम्राटही गेले, त्यामानाने आपल्या वैभवाचा काळापुढे काय पाड लागणार, हे ज्ञानाच्या प्रकाशामुळे समजून ज्याला विरक्ती येऊन पुण्यमार्ग आणि सत्संगतीची इच्छा उत्पन्न हाेते ताे मुमुक्षू हाेय.अशा वेळी त्याला वैराग्याच्या प्रभावामुळे स्वत:चेच अवगुण ..

मागील समासात बद्ध असणाऱ्या प्रपंची माणसांची लक्षणे श्रीसमर्थांनी स्पष्ट केली आहेत. देहसुख हेच सुखसर्वस्व मानून त्याच्या प्राप्तीसाठी पैसा, कामवासना यांच्यात पूर्णपणे गुरफटून गेलेला आणि त्याहून वेगळे काही शाश्वत सुख आहे याची जाणीवही नसणारा ताे बद्ध! ..

अशा बद्ध माणसाकडे काेणतेही ज्ञान नसते हे स्पष्ट केल्यानंतर त्याच्याकडे काेणते गुण (?) असतात ते पाहावयास गेले, तर काम, क्राेध, मद, लाेभ, माेह, दंभ, मत्सर अशांनी ताे भरलेला असताे. सगळे सुख मलाच मि ळावे, असे त्याला वाटत असल्याने दुसऱ्याचे सुख, पैसे ..

जसे त्या तीव्र तापावर अचूक औषध घेतल्याने राेगी बरा हाेताे आणि मग आपाेआपच त्याला हाेणारे भयानक भासही थांबतात. त्याचप्रमाणे शुद्ध ज्ञानाचे औषध घेतले की या मायारूप जगाचा भ्रम समूळ नाश हाेताे, अशा शब्दांना श्रीसमर्थांनी शुद्ध ज्ञानाचे महत्त्व वर्णन ..

सद्गुरूकृपा हाेण्यापूर्वी अशा गं्रथांचे वाचन, मनन आणि चिंतन केले असल्यास साधकाला निश्चितपणे त्याचा ायदाच हाेत असताे. पूर्वी पुराणकाळापासून त्या आत्मज्ञानामुळे जे ज्ञानी आणि विश्ववंदनीय प्रज्ञावंत झाले त्यांचे स्मरणसुद्धा प्रेरणादायी असते. व्यास, ..

तर या द्दश्य शरीरात वसणारा जाे आत्मा आहे ताे मी आहे. हा आत्मा परमात्म्याचा अंश आहे आणि म्हणून खरा मी हा त्या परमतत्त्वाशी जाेडलेला असल्याने त्यात आणि माझ्यात भेद नाही. द्वैत नाही. जीव आणि शिव हे अद्वैतच आहेत हे जाणणे म्हणजे शुद्ध ज्ञान हाेय. सर्व ..

सामान्यांना ज्ञान आणि आत्मज्ञान यातील भेद उमगत नाही, म्हणून ताे स्पष्ट करताे असे सांगून श्री समर्थ म्हणतात की विद्या, संगीत, शास्त्र, वैदिक, वैद्यकी, अश्व, गजपरीक्षा, वाहनपरीक्षा, धान्यपरीक्षा, यंत्रपरीक्षा, रत्नपरीक्षा हे सत्य ज्ञान नाही. तसेच ..

अर्थात त्याबद्दल त्यांच्या गुरूची जशी चूक झालेली असते, तशीच चूक साक्षात चतुर्मुखी ब्रह्मदेवानेही केलेली आहे. त्यामुळे सामान्य माणसे ती चूक करतील यात विशेष नाही. म्हणून साधकाने सावधचित्त राहून आपण आत्मज्ञानाच्या मार्गानेच चाललाे आहे ना, हेही पाहिले ..

गुरू असे मंत्र शिष्याच्या कानांत गुह्य म्हणून सांगताे, शिवाय त्याला संबंधित जप, ध्यान, पूजा आणि काहीवेळा यंत्रे यांचीही माहिती देताे.एखादा गुरू शिव शिव असा शंकराचा, तर एखादा गुरू हरी हरी असा विष्णुनामाचा उपदेश करताे. काेणी विठ्ठलनाम सांगताे तर काेणी ..

यातून खऱ्या सुखाचा शाेध घ्यावयाचा असेल तर प्रपंच कर्तव्याचा मानून ताे नेमस्तपणे जरूर करावा; पण केवळ प्रपंचच सर्वस्व न मानता, त्याचे नाशिवंतपण लक्षात घेऊन थाेडी तरी परमार्थमार्गाची कास धरावी.त्यायाेगे तुम्हाला आत्माेद्धाराची याेग्य दिशा सापडू शकेल. ..

आपण सुखी असावे, असे प्रत्येक माणसाला वाटत असते. शिवाय ते सुख कायमचे टिकणारे असावे, अशीही त्याची इच्छा असते व त्यासाठीच ताे सदैव प्रयत्न करीत असताे.या सुखाची प्रत्येकाची कल्पना वेगवेगळी असते. काेणाला श्रीमंतीत, तर काेणाला सत्तेत, काेणाला साैंदर्यात ..

मागे सांगितलेल्या लक्षणांनी युक्त असे सच्छिष्य सद्गुरूला शरण गेल्यावर त्यांच्या कृपेने स्वत:च देवस्वरूप हाेऊन जातात. अशी तळमळ नसणारेही अनेक जण शिष्य म्हणून प्रत्येक गुरूबराेबर मि रवीत असतात. अशा तथाकथित शिष्यांचा श्रीसम र्थांनी चांगलाच समाचार घेतला ..

सद्गुरूला मनाेभावे शरण गेल्यावर त्या शिष्याची काळजी सद्गुरूलाच लागते आणि शिष्याचे अवगुण सद्गुरू अनेक मार्गाने पालटून घेऊ शकतात. श्रीसमर्थ सहजपणे गुरूंनाही इशारा देतात की, असच्छिष्यास पालटण्याचे सामर्थ्य गुरूत आहे; पण जर गुरूच्या अं..

प्रत्येकाला ज्ञान मिळविण्यासाठी जाणत्या माणसाकडून शिकावे लागतेच. असा जाणता माणूस त्याचा गुरूच हाेताे. विद्यार्थ्याला त्याचा शिक्षक गुरू असताे. पुढे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ज्या क्षेत्रात त्याला काम करावयाचे असेल त्या क्षेत्रातील पारंगत व्यक्ती गुरू ..

श्रीसमर्थ म्हणतात की, जे सिद्धिप्राप्त आहेत, चमत्कार दाखवितात, मंत्र, तंत्र, जादूटाेणा, भूतभविष्य, सुवर्णयाेग सांगतात ते करामती म्हणावेत किंवा ार तर त्या विद्येतील गुरू म्हणता येतील. परंतु, असे लाेक साधकांना माेक्ष देणारे सद्गुरू कधीही हाेऊ शकत ..

श्रीसमर्थांच्या काळी लाेकमानसामध्ये धर्मकृत्यांचा माेठा पगडा हाेता. देवाची भक्ती करावयाची म्हणजे ही कर्मे करावयाची असेच समजले जाई व ती केल्यामुळे देव प्रसन्न हाेऊन माणूस माेक्षपदाला जाईल, असा विश्वास बाळगला जात असे. अशा धर्मकर्मांचे स्वरूप वर्णन ..

कल्पांत हाेऊन जेव्हा सर्व विश्वच नाश पावते तेव्हा पहिल्या तिन्ही मुक्तीही विरून जातात; पण सायाेज्यमुक्ती मात्र अविचल, अखंडित आणि चिरस्थायी राहते.परमात्मा निर्गुण आहे तशी सायाेज्यमुक्ती हीही निर्गुण निराकार परमात्म्यात विलीन हाेणे आहे आणि म्हणून ..

दासबाेधाच्या चवथ्या दशकातील शेवटच्या दहाव्या समासाचे नावच ‘‘मुक्ती चतुष्टय’’ म्हणजे चारही मुक्तींचे निरुपण असे आहे. मुक्तीचे दाेन प्रमुख मार्ग मानले जातात.एक भक्तिमार्ग व दुसरा ज्ञानमार्ग. बहुसंख्य संतांनी भक्तिमार्गाची कास धरलेली आहे. समर्थ राम ..

आत्मा हा परमेश्वराचा अंश असल्याने ताे परिपूर्ण आहे. देहाचे विकार व अपुरेपण त्याला स्पर्शू शकत नाहीत. ताे निर्गुण, निराकार आहे.त्यामुळे शरीर नाशिवंत असले तरी आत्मा निरंजन अविनाशी, अक्षय आहे.त्यामुळे देह म्हणजे मी मानणे ही माेठी चूक आपण सुरुवातीलाच ..

नवविधा भक्तिमार्गातील नववी भक्ती आत्म निवेदन ही हाेय. भक्तीचा हा सर्वांत उच्च काेटीचा मार्ग मानला जाताे. निवेदन म्हणजे अर्पण करणे हाेय आणि आत्मनिवेदन म्हणजे ‘मी’चे भगवंताच्या चरणी अर्पण हाेणे. त्याच्या ठायी विलीन हाेऊन जाणे हाेय. श्रीसमर्थ म्हणतात ..

तिचा आधार घेऊन श्रीसमर्थ म्हणतात की, काेराचे भुकेने प्राण कासावीस झाले आहेत आणि चंद्र काही वेळेवर उगवला नाही तर चकाेर भुकेलाच राहताे; पण तरीही चंद्रावरील त्याची अविचल निष्ठा सुटत नाही. आपण भ्नतांनीही याचप्रमाणे विवेकाच्या श्नतीने भगवंताचे सख्यत्व ..

नवविधा भक्तिमार्ग म्हणजे भक्तियाेगाने भगवंताकडे नेणारे नऊ रस्ते आहेत. यातील प्रत्येक मार्ग दुसऱ्यापासून वेगळा असला तरी ते तसे परस्परसंबंधी आहेत. यातील मार्गांचा क्रमही तसा चढत्या भाजणीप्रमाणे चढत जाणारा आहे.त्यामुळे दास्यत्वाने भ्नती करता करता भ्नत ..

ते म्हणतात की एखाद्याने पाप, गुन्हा किंवा माेठे दुष्कृत्य केले आणि नंतर जर ताे पश्चात्तापाने पाेळून एखाद्या श्रेष्ठ माणसाच्या पायी दंडवत घालता झाला तर त्या श्रेष्ठाने त्याचे पश्चात्तापाने पाेळलेले अंत:करण जाणून त्याला क्षमा केलीच पाहिजे.म्हणजेच ..

एवढेच नव्हे तर ते म्हणतात की जी जी सुपात्र आणि सत्पात्र म्हणजेच वंदनीय असलेली व्यक्ती दिसेल तिच्या ठायी नम्र हाेऊन नमस्कार करण्यास विलंब लावू नये. येथे ते ‘वेगी’ म्हणजे लगबगीने नमस्कार घालावा अशा अचूक व अर्थपूर्ण शब्दाचा उपयाेग करतात. ज्या व्यक्तीच्या ..

भक्तांना प्रत्यक्ष सगुण पूजेची माहिती व्हावी यासाठी श्रीसमर्थ म्हणतात की, पंचामृत, गंध, ूल, अक्षता, सुगंधी द्रव्ये, धूप, दीप, कापूर, निरांजने, अलंकार, खाद्यनैवेद्य अशा ज्या ज्या वस्तू आपणास प्रिय असतील आणि शक्य असतील त्या उपकरणांसहित ही पूजा करावी. ..

भक्तीचा पाचवा मार्ग आहे अर्चन भक्तीचा! अर्चना याचा अर्थ पूजा! परमेश्वराच्या सगुण मूर्तीची विविध उपचारांनी मनापासून केलेली पूजा ही सुद्धा फळदायी असते.परमेश्वर निर्गुण आणि निराकार आहे आणि भक्तिमार्गातून साधकाने त्या निर्गुणाचीच ओळख करून घ्यावयाची ..

श्रीसमर्थ म्हणतात, परमेश्वराचे नामस्मरण सतत केल्याने निश्चितपणे खरे समाधान प्राप्त हाेते. नामस्मरणात वेळेचे व स्थळाचे, काळाचे व परिस्थितीचे काेणतेही बंधन नाही. त्यामुळे ते सकाळी, दुपारी, सायंकाळी अशा काेणत्याही वेळी केले तरी फलदायी हाेते..

शाैर्यवर्णनाचे प्रसंगी भाटांनी रचलेले पाेवाडे वीररसात म्हणावे आणि कथा केव्हाही रूक्ष व कंटाळवाणी हाेऊ नये म्हणून तिला प्रसन्न विनाेदांचीही झालर लावावी. राैद्र, करुण, आदी सर्व नवरसांनी ती यु्नत असावी आणि उत्तम गद्य भाषण व त्याला सुर..

श्रवणाद्वारे करून घेण्याच्या ज्ञानाचे विविध मार्ग सांगितल्यानंतर श्रीसमर्थ आता श्रवणभ्नतीच्या गाभ्याकडे वळतात आणि सांगतात की भ्नतीचे नऊ मार्ग, मु्नतीचे चारीही प्रकार आणि त्याची साधना करीत आत्मज्ञान करून उत्तम गती कशी मिळवावी याचे ज्ञान स..

हा भाव आणि अनन्य भ्नती व निरूपम प्रेम निर्माण हाेण्यासाठी श्रीसमर्थ म्हणतात की, साधकाने कर्ममार्ग, उपासनामार्ग, ज्ञानमार्ग, सिद्धांतमार्ग, याेगमार्ग, वैराग्यमार्ग असे जे विविध मार्ग आहेत; त्यांचे ज्ञान श्रवण करावे.त्याचबराेबर दान, तप, तीर्थाटन..

श्री दासबाेधाचा मुख्य हेतूच मुळी येथ बाेलिला विशद। भ्नतीमार्ग।। असा भ्नितमार्ग समजावून देण्याचा आहे. त्या मुख्य निरूपणासाठी श्राेत्यांच्या मनाची व चित्ताची पूर्वतयारी पहिल्या तीन दशकांत दृश्य वस्तूंची आणि मानवी देहाची अनिश्..

ज्ञानेश्वर माऊली, तुकाराम महाराज, संत नामदेव, संत एकनाथ आणि समर्थ रामदास या सर्वच संतांनी विपुल लेखन करून आपल्यावर अगणित उपकार करून ठेवले आहेत. असे असले तरीही त्या प्रत्येकाचे वाङ्मय वेगवेगळ्या वैशिष्ट्याने ओतप्राेत भरलेले आहे. ज्ञानेश्व..

अनेक वेगवेगळ्या याेनींमध्ये जन्म घेतल्यानंतर शेवटी पुण्याईनेच मनुष्यजन्म प्राप्त हाेताे. त्या त्या याेनीमध्ये जीव असताना त्याला विचार करण्याची बुद्धी नसते. पशु, पक्षी, किडे, मुंगी अशा खालच्या अनेक याेनी आहेत. त्यामध्ये दु:खच भाेगावे लागत..

आपण नेहमी म्हणताे की, तुम्ही जे पेराल तेच उगवते. तुम्हाला मधुर आंब्याची फळे हवी असतील तर कारल्याचे बी पेरून ती मिळणार नाहीत; त्यासाठी आंब्याचीच काेय लावली पाहिजे. तसेच परमेश्वरी कृपा हवी असेल तर त्यासाठी आपला भाव शुद्ध ठेवून त्याच्या भक्..

महापुरात जसे अनेक जलचर असतात, तसेच हे जीवनाच्या महापुरातील असंख्य प्राणी समजले पाहिजेत. पाण्यात पाेहणाऱ्याला विषारी जलचर केव्हा दंश करेल याचा नेम नसताे. त्याचप्रमाणे काळरूपी यमदूत आपला घाला घालून माणसाचे आयुष्य मृत्यू देऊन केव्हा स..

किती यथार्थ विचार आहे पहा! म्हणूनच बुद्ध, महावीर, ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, श्रीसमर्थ, छ. शिवाजी महाराज, थाेरले बाजीराव पेशवे, महात्मा गांधी, लाेकमान्य टिळक, महात्मा फुले, डाॅ. बाबासाहेब आंबेडकर, लालबहादूर शास्त्री आपल्या मनात आजही सं..

जगातील काेणीही मृत्यूला चुकवू शकत नाही आणि असा चुकविण्याचा कितीही प्रयत्न केला तरी ताे फाेल ठरताे. आपणाला जनमेजय राजाची गाेष्ट माहीत आहे ना? तक्षक या सर्पापासून येणारा मृत्यू टळावा म्हणून त्याने हर प्रयत्न केले. राज्य साेडून जंगलात..

मृत्यू हा प्रत्येक जीवाच्या जीवनाची अंत करणारी निश्चित गाेष्ट आहे. ताे सजीवांच्या बाबतीत हा जवळचा ताे लांबचा असा भेद करीत नाही.त्याच्याजवळ भेदाभेद तिळमात्रही नाही. म्हणूनच मृत्यूला समदृष्टी म्हणजे सर्वांकडेच सारख्या नजरेने पाहणारा ..

मागील तीन समासात जीवाला भाेगाव्या लागणाऱ्या त्रिविध आणि विविध त्रासांचे वर्णन केल्यानंतर श्रीसमर्थ आता मृत्युनिरुपण या समासात मृत्यूचे स्वरूप विषद करीत आहेत.दासबाेधातील अतिशय मर्मग्राही समासापैकी हा समास आहे. त्यामधील निरुप..

आध्यात्मिक म्हणजे शरीरापासून हाेणारे, आधिभाैतिक म्हणजे इतर जीवांपासून हाेणारे या दाेन्ही तापांचे वर्णन सहाव्या व सातव्या समासात केल्यानंतर आता आठव्या समासात आधिदैविक तापाचे विवेचन श्रीसमर्थ करीत आहेत. हे तिन्ही मिळून त्याला तापत्रय..

मानवी मनाला काळजी करण्याचे व्यसनच असते. काही कारणाने काळजी लागते. उदा.गाडीने निघालेला माणूस वेळेवर पाेहाेचला नाही हे आपण समजू शकताे: पण अनेकदा काही गरज नसतानाही काळजी करण्याची सवय लागते.अशा वेळी मग मांजर आडवे जाणे, पाल चुकचुकणे, कावळ्याच..

पशुपक्षी आणि प्राण्यांच्या प्रमाणेच पंचमहाभूतांपासूनही अनेक त्रास हाेऊ शकतात.अग्नी ही माणसाच्या जीवनाला अतिशय उपयुक्त शक्ती आहे. गारगाेटीवर गारगाेटी किंवा लाकडावर लाकूड घासून चकमकीने अग्नी निर्माण करता येताे ही मानवी जीवनातील भाैति..

’आज मेडिकल इन्शुरन्स ही अत्यावश्यक बाब झाली आहे. पण त्या कंपन्यांनाही शरीराची पराधीनता परिणामकारक रीतीने सांगता येणार नाही इत्नया प्रभावीपणे श्रीसमर्थ ती मांडताना पाहून त्यांच्या प्रतिभेचा आदर दुणावताे.शरीरप्रकृती धडधाकट असताना एवढे राेग आहेत आणि ..

यातील पहिला ताप आध्यात्मिक म्हणजे माणूस धारण करीत असलेल्या देहाला हाेणारे आजार व दु:ख यांचा आहे. या दु:खाचे मूळ शरीरात आहे.परमेश्वराने माणसाला सुद्दढ शरीर दिले आहे; पण त्याची नीट निगा न राखल्यास विविध राेगांनी ते जर्जर हाेऊ शकते. शरीरात उपयाेगी ..

भगवंताला शरण जाण्याशिवाय दुसरा मार्ग नाही. मानवी आयुष्याचा प्रारंभ गर्भावस्थेत हाेताे. तेव्हाच्या कठीण अवस्थेत जीवाला त्रास हाेत असताे.अगदी तसाच त्रास आयुष्याच्या अंतकाळी म्हणजे म्हातारपणात पुन्हा हाेताे आणि तेव्हा जन्माला येण्यामुळे हाे..

आयुष्यभर देवधर्म विसरून केवळ ऐहिक सुखे मिळविण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या माणसाची म्हातारपणी अशी अवस्था हाेते, असे सांगून श्रीसमर्थ म्हणतात की, त्या वेळी त्याला आपण आयुष्य व्यर्थच घालविले, असा पश्चात्ताप हाेताे. या पश्चात्तापदग्ध माणसाची वृद्धापकाळामुळे ..

दुष्काळ संपून समृद्धी आली खरी; पण घरात पत्नी नसल्याने मुलाबाळांचे पालनपाेषण करण्याची, त्यांना वाढविण्याची आणि अगदी राेज स्वयंपाक करण्याचीही जबाबदारी त्याच्यावरच पडली. पुरुषांना बाकी शंभर कामांचा त्रास वाटत नाही; पण स्वयंपाक म्हटले तर ते अगदी त्रासून ..

परदेशी जाऊन कष्ट व शरीराचे हाल करून पैसे साठविल्यावर त्याला पुन्हा घरची ओढ लागते आणि मालकाला विचारून ताे पुन्हा परत येताे. तेव्हा मनीऑर्डर ड्राफ्ट वगैरेंची साेय नसताना मधल्या दाेन वर्षांत घरी काहीच पैसे पाठविले नसतात. त्यामुळे इकडे घरी पत्नी व मुलांची ..

एक वैश्विक सत्य सांगताना श्रीसमर्थ म्हणतात की खरं तर आपण राेज अन्न खाताे पण प्रत्यक्षात अन्न मिळविण्यासाठी आपण जी धावाधाव करताे त्यामध्ये अन्नच आपणास खाते अशी वस्तुस्थिती असते आणि अन्न मिळाले नाही तर आपली अन्नान्न दशा हाेईल अशी सदैव चिंता ..

ते म्हणतात की या पुत्रवियाेगामुळे झालेल्या दु:खामुळे ताे म्हणू लागला की मी असे काय पाप केले आहे? वाटल्यास देवाने माझे सर्व वैभव न्यावे पण मला संतान द्यावे. मानवी मनाची हीच गंमत आहे की, ज्यासाठी ते धावाधाव करते ते सुख मिळाल्यावर त्य..

श्रीसमर्थ आपली बाेधप्रद कथा पुढे सांगताना म्हणतात की, कामविकाराने प्रेरित हाेऊन त्याने दुसरे लग्न केले. दुसरेपणाची पत्नी सुखी व्हावी म्हणून ताे पैसा पैसा करू लागताे.अत्यंत चिक्कूपणे वागून खर्च हाेईल म्हणून वेळप्रसंगी स्वत:ही न जेवता राहाताे. पैशासाठी ..

पत्नीमध्ये आणि विशेषत: कामवासनेमध्ये माणूस कसा गुरफटून जाताे त्याचे वर्णन करताना श्रीसमर्थ म्हणतात की, पत्नीपुढे त्याला सर्व सगेसाेयरे तुच्छ वाटू लागतात आणि त्यांचे संबंधही ताे ताेडून टाकताे.अशावेळी त्याला आजपर्यंतच्या आयुष्यात नात..